آناتومی کلیه؛ بررسی عملکرد و بیماری‌های کلیوی
کلیه‌های سالم تقریبا نیم فنجان خون را در هر دقیقه فیلتر کرده و ضایعات و آب اضافی را از طریق ادرار، حذف می‌کنند. در این مطلب از دارو دات کام به بررسی کلیه به‌عنوان عضوی برای دفع مواد زائد و آب اضافی از خون می‌پردازیم.
مقدمه و شناخت
کلیه‌ها دو اندام لوبیایی شکل از دستگاه ادراری به شمار می‌روند که خون شما را فیلتر می‌کنند. کلیه‌ها روزانه حدود 189 لیتر مایع را فیلتر کرده تا مواد زائد به صورت ادرار حذف شود. در طول این فرآیند، کلیه‌های شما مواد زائد را حذف می‌کنند تا به صورت ادرار از بدن شما خارج می‌شود. همچنین کلیه ها بر حفظ الکترولیت‌های بدن شامل سدیم و پتاسیم، موثر هستند.
رنگ کلیه‌ها به صورت قرمز مایل به قهوه‌ای است و در قسمت پشتی شکم قرار دارند. عملکرد اصلی این اعضاء شامل فیلتر کردن و دفع مواد زائد از خون است. ادرار از طریق حالبه‌ها از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌شود و سپس از بدن خارج خواهد شد.
چه کسی در معرض بیشترین خطر مشکلات کلیوی است؟
افرادی که دیابت یا فشار خون بالا دارند، بیشتر در معرض ابتلا به مشکلات کلیوی قرار دارند. البته حوادث و برخی آسیب‌ها مانند تصادفات رانندگی یا آسیب‌های ورزشی نیز ممکن است بر سلامت کلیه تاثیر بگذارد.
عملکرد کلیه‌ها
کلیه‌ها چه کاری انجام می‌دهند؟
مواد زائد رایج شامل مواد نیتروژنی (اوره)، مواد زائد عضلانی (کراتینین) و اسیدها هستند. کلیه‌های شما در هر دقیقه حدود نیم فنجان پلاسما خون را فیلتر می‌کنند. انجام این فرایند به شرح زیر است.
- خون از طریق یک رگ خونی بزرگ به نام شریان کلیوی وارد کلیه‌های شما می‌شود.
- رگ‌های خونی کوچک در کلیه، خون را فیلتر می‌کنند.
- خون فیلتر شده از طریق یک رگ خونی بزرگ به نام ورید کلیوی به جریان خون بازمی‌گردد.
- ادرار از طریق لوله‌های عضلانی به نام حالب‌ها به مثانه منتقل می‌شود.
- مثانه ادرار را ذخیره می‌کند تا زمانی که ادرار را از طریق دفع ادرار (ادرار کردن)، خارج کنید.
بهطورکلی کلیه‌ها در حفظ هموستازی بدن نقش دارند. سایر عملکردهای کلیه به شرح زیر است:
- دفع مواد زائد: کلیه‌ها انواع مواد زائد را از خون فیلتر کرده و از طریق ادرار دفع می‌کنند.
- بازجذب مواد مغذی: کلیه‌ها مواد مغذی را از خون بازجذب می‌کند تا هومئوستازی بدن حفظ شود.
- حفظ pH: کلیه‌ها با بازجذب و تولید بی‌کربنات از ادرار به خنثی کردن اسیدها کمک می‌کنند. کلیه‌ها می‌توانند بی‌کربنات را حفظ کرده یا در صورت افزایش اسید، آن را دفع کنند. حتی کلیه‌ها می‌توانند با تولید بی‌کربنات جدید از طریق دفع اسید، pH بدن را مدیریت کنند.
- تنظیم اسمولالیته: اسمولالیته نشان‌دهنده تعادل آب و الکترولیت‌ها در بدن است که نسبت مایعات و مواد معدنی را اندازه‌گیری می‌کند. کم‌آبی علت اصلی اختلال تعادل الکترولیت‌ها به شمار می‌رود. اگر اسمولالیته در پلاسما افزایش یابد، هیپوتالاموس مغز پیام می‌دهد تا غده هیپوفیز هورمون ضد ادراری (ADH) ترشح کند.
- تنظیم فشار خون: کلیه‌ها فشار خون را تنظیم می‌کنند. عواملی که فشار خون را تغییر می‌دهند، از جمله مصرف زیاد الکل، سیگار کشیدن و چاقی، به مرور زمان باعث آسیب کلیه‌ها می‌شوند.
آیا می‌توانید بدون کلیه زندگی کنید؟
هر فرد به صورت طبیعی، دو کلیه دارد؛ بااین‌حال می‌توان فقط با یک کلیه نیز زندگی کرد. در برخی موارد افراد ممکن است فقط یک کلیه داشته باشند که این افراد شامل موارد زیر می‌شود:
- برداشتن یکی از کلیه‌هایش به دلیل سرطان یا آسیب
- اهدا کلیه برای پیوند کلیه به فرد دیگری
- متولد شدن با یک کلیه
- فردی که با دو کلیه متولد شده باشد، اما فقط یک کلیه کار کند. (دیسپلازی کلیه)
در صورت آسیب شدید هر دو کلیه، پزشک از دیالیز به‌عنوان یکی از گزینه‌های درمانی استفاده می‌کند. پزشک فقط در صورتی از دیالیز استفاده می‌کند که در مرحله انتهایی نارسایی کلیه و شامل از دست دادن ۸۵٪ تا ۹۰٪ عملکرد کلیه است.
هدف دیالیز کلیه انجام بخشی از عملکردهای یک کلیه سالم است که در ادامه این عملکردها را بررسی می‌کنیم:
- دفع مواد زائد، نمک اضافی و آب
- حفظ سطوح مناسب مواد شیمیایی در خون، از جمله سدیم، بی‌کربنات و پتاسیم
- حفظ فشار خون
آناتومی کلیه‌ها
کلیه‌های شما در کجا قرار دارند؟
کلیه‌های هر فرد دقیقا زیر قفسه سینه و پشت شکم قرار دارند. کلیه‌ها بین روده‌ها و دیافراگم قرار گرفته‌اند و هر کلیه توسط یک حالب به مثانه شما متصل می‌شود. کلیه راست معمولا کمی پایین‌تر از کلیه چپ قرار دارد تا فضای کافی برای کبد ایجاد شود.
بهطورکلی کلیه چپ حدود ۱۰ گرم سنگین‌تر از کلیه راست است. کلیه‌ها به‌صورت خلف صفاقی (در پشت پرده صفاق) در شکم و در دو طرف ستون مهره‌ها قرار دارند. کلیه‌ها در ستون فقرات معمولا از مهره T12 تا L3 امتداد دارند.
قسمت‌های کلیه چیست؟
کلیه‌ها اندام‌هایی بسیار پیچیده با بخش‌های متعدد هستند که در ادامه بخش‌های مختلف کلیه را بررسی می‌کنیم.
- کپسول کلیه: کپسول کلیه از یک لایه فیبروز نازک است که کلیه‌ها را می‌پوشاند. این کپسول از کلیه‌ها در برابر آسیب محافظت کرده، پایداری آن‌ها را افزایش می‌دهد و کلیه‌ها را به بافت‌های اطراف متصل می‌کند.
- شریان کلیوی: شریان کلیوی یک رگ خونی بزرگ است که جریان خون به کلیه‌ها را کنترل می‌کند. کلیه‌ها در حالت استراحت، حدود ۵ فنجان (۱.۲ لیتر) خون را در هر دقیقه فیلتر می‌کنند.
- قشر کلیه: این لایه بیرونی کلیه است که در آن نفرون‌ها (واحدهای فیلترکننده خون) شروع می‌شوند. کلیه همچنین هورمون اریتروپوئتین (EPO) را تولید می‌کند که به ساخت گلبول‌های قرمز در مغز استخوان کمک خواهد کرد.
- مدولا یا مغز کلیه: مدولا بخش داخلی کلیه است و بیشتر نفرون‌ها به همراه گلومرول‌ها و لوله‌های کلیوی را در بر می‌گیرد. لوله‌های کلیوی ادرار را به لگنچه کلیه هدایت می‌کنند.
- پاپیلا کلیوی: این ساختارهای هرمی شکل، ادرار را به کالیس‌های کوچک منتقل می کند؛ سپس به کالیس های بزرگ سپس لگنچه کلیه و سپس حالب منتقل می کند. کم‌آبی و برخی داروها، به‌ویژه داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)، ممکن است به پاپیلا کلیوی آسیب برسانند.
- لگنچه کلیه: این ساختار قیفی شکل، ادرار را جمع‌آوری کرده و از طریق دو حالب به مثانه می‌فرستد. ادرار از حالب‌ها به مثانه منتقل شده و در آنجا ذخیره می‌شود.
- ورید کلیوی: این ورید اصلی‌ترین رگ خونی است که خون فیلترشده را از کلیه‌ها خارج کرده و به قلب بازمی‌گرداند. هر کلیه یک ورید کلیوی دارد.
کلیه‌ها چه رنگی هستند؟
کلیه‌ها به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز هستند.
اندازه کلیه چقدر است؟
هر کلیه تقریبا ۳ سانتی‌متر ضخامت، ۶ سانتی‌متر عرض و ۱۲ سانتی‌متر طول دارد و تقریبا به اندازه یک مشت است.
وزن کلیه‌های من چقدر است؟
وزن کلیه‌ها کمی متغیر است و به عواملی مانند قد، وزن، سن، شاخص توده بدنی (BMI) و محل قرارگیری کلیه‌ها بستگی دارد.
If you’re male, your right kidney may range from 1/5 to about 1/2 lbs. (79 grams to 223 grams). Your left kidney may range from a little less than 1/5 to a little more than 1/2 lbs. (74 grams to 235 grams). Your kidneys may weigh between the weight of one tennis ball and four tennis balls.
کلیه راست در مردان بین ۷۹ تا ۲۲۳ گرم وزن دارد و کلیه چپ حدود ۷۴ تا ۲۳۵ گرم است. وزن کلیه‌های مردان معادل وزن یک تا چهار توپ تنیس خواهد بود.
کلیه راست در زنان نیز بین ۵۵ تا ۲۷۴ گرم و کلیه چپ بین ۶۷ تا ۲۶۱ گرم است. وزن کلیه‌ها معادل وزن یک تا پنج توپ تنیس تخمین زده می‌شود.
(منبع)
شرایط و اختلالات
چه چیزی باعث آسیب کلیه می‌شود؟
کلیه‌ها چندین عملکرد مهم در بدن دارند و انواعی از اختلال‌ها ممکن است بر کارکرد این دو عضو، تاثیرگذار باشد. موارد آسیب‌زننده به کلیه شامل موارد زیر می‌شود:
- بیماری مزمن کلیه: بیماری مزمن کلیه ممکن است باعث کاهش عملکرد کلیه‌ها شود. معمولا دیابت یا فشار خون بالا علت CKD هستند.
- سرطان کلیه: شایع‌ترین نوع سرطان کلیه، کارسینوم سلول کلیوی است.
- نارسایی کلیه: نارسایی کلیه ممکن است حاد یا مزمن باشد. مرحله انتهایی بیماری کلیوی به معنای از دست دادن کامل عملکرد کلیه است و نیاز به دیالیز دارد.
- عفونت کلیه (پیلونفریت): این عفونت زمانی رخ می‌دهد که در مسیر صعودی باکتری به کلیه ها برسد.
- سنگ کلیه: سنگ کلیه نتیجه رسوب و تجمع کریستال ها در داخل کلیه یا مجاری ادراری است.
- کیست‌های کلیه: کیست‌های پر از مایع روی کلیه رشد می‌کنند و باعث آسیب کلیه می‌شوند.
- بیماری کلیه پلی‌کیستیک: این بیماری باعث تشکیل کیست‌ها روی کلیه‌ها می‌شود و یک اختلال ژنتیکی است.
علاوه‌بر موارد گفته شده، اختلالات دیگری نیز بر عملکرد کلیه‌ها تاثیرگذار است که در ادامه معرفی می‌کنیم:
- تجمع بیش از حد اسید در کلیه‌ها
- التهاب کلیه‌ها
- تجمع مواد زائد نیتروژن در کلیه‌ها
- تجمع مایع بیش از حد باعث تورم کالیکس‌ها (محل جمع‌آوری ادرار)
- دیابت کنترل‌نشده یا فشار خون مزمن
- التهاب یا آسیب گلومرول‌ها
- دفع بیش از حد پروتئین در ادرار
- مرگ بخش‌هایی از بافت کلیه در مدولا و پاپیلا
- دفع پروتئین در ادرار
- عفونت ناگهانی کلیه
- باقی ماندن برخی سموم در خون
اولین علائم مشکلات کلیوی چیست؟
بیشتر بیماری‌های مربوط به کلیه شامل علامت خاصی در مراحل اولیه نمی‌شود. بااین‌حال پیشرفت بیماری‌های کلیوی با نشانه‌های زیر همراه خواهد بود.
- گرفتگی عضلات: متعادل نبودن الکترولیت‌ها باعث سفت شدن عضلات می‌شود.
- ادرار تیره یا ادرار خونی: آسیب به فیلترهای کلیه باعث نشت سلول‌های خونی به ادرار می‌شود.
- ادرار کف‌آلود: حباب‌های موجود در ادرار ممکن است نشانه پروتئین بیش از حد باشد.
- پوست خشک و خارش‌دار: عدم تعادل مواد معدنی و مغذی در خون باعث خارش پوست می‌شود.
- تکرر ادرار: مشکلات در فیلتر کردن مواد زائد باعث تکرر ادرار می‌شود.
- تورم چشم‌ها، مچ پا و پاها: کاهش عملکرد کلیه باعث نگه داشتن پروتئین و سدیم در بدن می‌شود.
- مشکلات خواب، خستگی و کاهش اشتها: اگر سموم در خون تجمع پیدا کنند، خواب، اشتها و سطح انرژی شما تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
آزمایش‌های رایج برای بررسی سلامت کلیه‌های من چیست؟
آزمایش‌های رایج برای بررسی سالم بودن کلیه‌ها به شرح زیر است:
- تصویربرداری پیشرفته: رادیوگرافی، سی‌تی‌اسکن، MRI، سونوگرافی یا تصویربرداری هسته‌ای برای تشخیص ناهنجاری‌ها یا انسدادهای کلیه کاربرد دارد.
- آزمایش خون: آزمایش‌های خون نشان می‌دهند که گلومرول‌های کلیه چقدر خوب خون را فیلتر می‌کنند.
- بیوپسی کلیه: پزشک در طول بیوپسی کلیه، مقدار کمی از بافت کلیه شما را برمی‌دارد تا زیر میکروسکوپ بررسی شود.
- اورترسکوپی: پزشک یک لوله (اندوسکوپ) را از طریق مجرای ادرار وارد مثانه و حالب‌ها می‌کند تا ناهنجاری‌ها را بررسی کند.
- آزمایش ادرار: این آزمایش ادرار را تجزیه و تحلیل کرده و مواد خاصی مانند پروتئین یا خون را اندازه‌گیری می‌کند.
مراقبت
چگونه می‌توانم کلیه‌هایم را سالم نگه دارم؟
حفظ عملکرد کامل کلیه‌ها برای سلامت کلی بدن ضروری است. با اقدامات زیر خطر ابتلا به مشکلات کلیوی را کاهش دهید.
- اجتناب از محصولات تنباکو
- کاهش مصرف نمک اضافی
- نوشیدن آب کافی
- افزایش فعالیت بدنی روزانه
- محدود کردن مصرف داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs)
- حفظ وزن سالم
- کنترل سطح فشار خون
- پیگیری سطح قند خون در صورت ابتلا به دیابت
- حفظ سلامت کلیه‌ها
- داشتن رژیم غذایی متعادل برای جلوگیری از ابتلا به فشار خون بالا و دیابت
- انجام ۳۰ دقیقه ورزش در روز برای کاهش ریسک چاقی
- مصرف متعادل الکل یا ترک کامل الکل
- غربالگری شرایط سلامت به‌ویژه در افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای
- رعایت توصیه‌های پزشک برای کنترل دیابت و بیماری قلبی
- خواب کافی و مدیریت استرس
آیا نوشیدن آب زیاد برای کلیه‌هایم مفید است؟
نوشیدن مقدار مناسب آب برای حفظ سلامت کلیه‌ها اهمیت دارد. آب به کلیه‌ها کمک می‌کند تا دفع سموم و ضایعات از طریق ادرار، راحت‌تر شود. همچنین نوشیدن آب کافی برای حفظ سلامت رگ‌های خونی اهمیت دارد. نوشیدن آب کافی به پیشگیری از سنگ کلیه و عفونت‌های دستگاه ادراری نیز کمک می‌کند.
بهطورکلی رنگ ادرار نشان می‌دهد که آیا به اندازه کافی آب می‌نوشید یا خیر. ادرار فردی با کلیه‌های سالم باید زرد روشن یا شفاف باشد. اگر دچار کم‌آبی باشید، ادرار شما نیز زرد تیره خواهد بود.
برای سالم نگه داشتن کلیه‌هایم چقدر آب باید بنوشم؟
نیاز واقعی به آب به وزن، فعالیت و دما بستگی دارد. به طور معمول، مردان برای حفط سلامت کلیه به طور متوسط، باید حدود 3 لیتر آب در روز بنوشند؛ زنان نیز باید بیش از دو لیتر در طول روز آب بنوشند.
آیا نوشیدن بیش از حد آب امکان‌پذیر است؟
خیر؛ نوشیدن بیش از حد آب باعث مسمومیت آبی یا هیپوناترمی (پلی‌دیپسی اولیه) می‌شود. این شرایط بدون دریافت کمک‌های فوری برای درمان منجر به تشنج، کما، تغییرات وضعیت روانی و حتی مرگ خواهد شد.
راهنمای مراجعه به پزشک
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
اختلالات کلیه با نشانه‌های متفاوتی در هر فرد ایجاد می‌شود. اگر کلیه‌های سالمی نداشته باشید، احتمالا چند مورد از علامت‌های زیر را تجربه می‌کنید.
پس از مشاهده هر یک از این نشانه‌ها باید به پزشک مراجعه کنید:
- درد در ناحیه کلیه‌ها دارید.
- علائم عفونت مجاری ادراری (UTI) دارید.
- ضربه اخیر به پشت باعث درد در کلیه‌ها شده است.
- تب همراه با درد کلیه دارید.
- کاهش ادرار دارید؛ حتی با وجود مصرف کافی آب.
- تغییر در ادرار یا عادات ادراری مثل نیاز مکرر به دستشویی دارید.
- گیجی یا مشکل در تمرکز
- خشکی یا خارش پوست
- خستگی شدید
- فشار خون بالا (هیپرتانسیون)
- گرفتگی عضلات
- کاهش اشتها یا طعم فلزی غذا
- درد معده یا استفراغ
- تورم، به ویژه در دست‌ها یا مچ پا
همچنین در صورت نداشتن هر یک از این نشانه‌ها نیز باید در دوره‌های مختلف به پزشک مراجعه کنید؛ به‌ویژه افرادی که شرایط زیر را دارند:
- سابقه خانوادگی بیماری کلیه دارید
- دیابت دارید
- بیماری قلبی دارید
- فشار خون بالا دارید
- اضافه وزن یا چاقی دارید
- داروهای خاصی، مانند داروهای فشار خون را به‌طور منظم مصرف می‌کنید
توصیه‌ای از تیم دارو دات کام به شما
شرایط مختلفی روی سلامت و عملکرد کلیه‌ها تاثیر می‌گذارد؛ بنابراین اگر در معرض خطر بالای مشکلات کلیوی هستید یا نشانه‌های بیماری کلیه را دارید، حتما به پزشک مراجعه کنید.
برای تشخیص دقیق بیماری و انتخاب بهترین روش درمانی حتما به پزشک مراجعه کنید و ویزیت‌های دوره‌ای را انجام دهید. هر فرد با داشتن رژیم غذایی متعادل، ورزش منظم و مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای به حفظ سلامت کلیه‌های خود، کمک می‌کند.
