پانکراس (لوزالمعده)؛ راهنمای کامل عملکرد، آناتومی و بیماری‌ها

مقدمه و شناخت

پانکراس چیست؟

پانکراس یا لوزالمعده (Pancreas) یک غده بزرگ و کشیده است که در قسمت فوقانی شکم قرار دارد و به‌عنوان بخشی از دو سیستم حیاتی بدن شناخته می‌شود: سیستم گوارش و سیستم غدد درون‌ریز. این اندام نه‌تنها به هضم غذایی که می‌خوریم کمک می‌کند، بلکه مسئول تولید و ترشح هورمون‌های مهمی مانند انسولین و گلوکاگون است که سطح قند خون را کنترل می‌کنند. این غده در داخل شکم و پشت معده قرار گرفته است و به دلیل موقعیت خاص خود، معاینه فیزیکی آن دشوار است.

پانکراس دو عملکرد کاملاً متفاوت را در یک ساختار واحد انجام می‌دهد. بخش برون‌ریز آن، آنزیم‌های گوارشی را تولید می‌کند که از طریق مجاری مخصوص به روده کوچک می‌رسند، درحالی‌که بخش درون‌ریز آن، هورمون‌های مهم را مستقیماً وارد جریان خون می‌کند.

شکل ظاهری پانکراس اغلب به یک قورباغه تشبیه می‌شود، با یک سر پهن و یک دم باریک و ابعاد آن حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر طول و وزن آن بین ۷۰ تا ۱۲۰ گرم است.

عملکرد

پانکراس چه کاری انجام می‌دهد؟

پانکراس شما به هضم غذا کمک می‌کند و هورمون‌هایی را آزاد می‌کند که قند خون شما را تنظیم می‌کنند. این دو کارکرد در دو بخش مجزا از پانکراس صورت می‌گیرد و به ترتیب به‌عنوان عملکرد برون‌ریز (Exocrine) و درون‌ریز (Endocrine) شناخته می‌شوند. همچنین لوزالمعده در حمایت از سایر اندام‌ها مانند قلب، کبد و کلیه‌ها نیز نقش دارد.

به هضم غذا کمک می‌کند

بخش برون‌ریز پانکراس که از حدود یک میلیون خوشه سلولی به نام آسینی (Acini) تشکیل شده است، مسئول تولید و ترشح آنزیم‌های گوارشی است. این غده روزانه بین ۱ تا ۴ لیتر شیره پانکراس تولید می‌کند که سرشار از آنزیم است.

این شیره از طریق یک شبکه پیچیده از مجاری، از جمله مجرای اصلی پانکراس (Main Pancreatic Duct)، به اولین بخش روده کوچک که دوازدهه نام دارد (Duodenum) وارد می‌شود و در آنجا به تجزیه غذا کمک می‌کند.

مهم‌ترین آنزیم‌های گوارشی پانکراس عبارتند از:

• آمیلاز (Amylase): این آنزیم به تجزیه و هضم کربوهیدرات‌ها و نشاسته کمک می‌کند.
• لیپاز (Lipase): لیپاز مسئول تجزیه چربی‌ها به مولکول‌های کوچک‌تر است که بدن می‌تواند آن‌ها را جذب کند.
• تریپسین (Trypsin): این آنزیم نقش اصلی را در هضم پروتئین‌ها ایفا می‌کند.

یک نکته حیاتی و شگفت‌انگیز در مورد آنزیم‌های پانکراس این است که آن‌ها تا زمانی که به روده کوچک نرسند، غیرفعال هستند. این مکانیزم حفاظتی از هضم شدن خود پانکراس توسط آنزیم‌های پروتئین خوار جلوگیری می‌کند.

اگر این آنزیم‌ها به هر دلیلی، مثلاً به دلیل انسداد مجاری، در داخل پانکراس فعال شوند، باعث التهاب شدید و دردناک آن می‌شوند که به بیماری پانکراتیت معروف است.

پانکراس علاوه بر آنزیم‌ها، بی‌کربنات سدیم نیز تولید می‌کند. این ماده قلیایی برای خنثی کردن اسید قوی که از معده وارد روده کوچک می‌شود، ضروری است. خنثی‌سازی اسید، یک محیط قلیایی مناسب (pH بین ۸ تا ۱۱) ایجاد می‌کند که برای عملکرد بهینه آنزیم‌های گوارشی و جلوگیری از آسیب به دیواره حساس روده حیاتی است.

هورمون تولید می‌کند

عملکرد درون‌ریز پانکراس، تولید هورمون‌های مهمی است که مستقیماً وارد جریان خون می‌شوند. این هورمون‌ها توسط خوشه‌های کوچکی از سلول‌ها در پانکراس به نام جزایر لانگرهانس تولید می‌شوند. مهم‌ترین هورمون‌های پانکراس عبارتند از:

• انسولین: این هورمون زمانی تولید می‌شود که سطح قند خون بالا است (مثلاً پس از خوردن غذا). انسولین به سلول‌های بدن کمک می‌کند تا قند (گلوکز) را جذب کرده و از آن به‌عنوان انرژی استفاده کنند. این فرایند باعث کاهش سطح قند خون می‌شود.
• گلوکاگون: این هورمون درست برعکس انسولین عمل می‌کند. زمانی که قند خون پایین است (مثلاً بین وعده‌های غذایی یا در زمان ناشتا)، گلوکاگون تولید می‌شود تا با تحریک کبد به آزاد کردن قند ذخیره‌شده (گلیکوژن)، سطح آن را در خون افزایش دهد.

حفظ تعادل دقیق بین این دو هورمون برای تنظیم قند خون و عملکرد صحیح اندام‌های حیاتی مانند قلب، کبد، کلیه‌ها و مغز ضروری است. ناتوانی پانکراس در تولید انسولین کافی یا عدم استفاده صحیح بدن از آن، منجر به بیماری دیابت می‌شود که یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مرتبط با این اندام است.

آناتومی

پانکراس در کجا قرار دارد؟

پانکراس یک اندام دراز و کشیده است که در داخل (عمق) شکم، پشت معده و جلوی ستون فقرات قرار گرفته است. این موقعیت که در فضای پشت صفاق (رتروپریتونئال) قرار دارد، باعث می‌شود معاینه فیزیکی و تصویربرداری‌های ساده از آن دشوار باشد و بیماری‌های آن اغلب دیر تشخیص داده می‌شوند.

پانکراس به‌صورت عرضی و مورب در قسمت بالایی شکم و در سطح مهره‌های اول و دوم کمر (L1 و L2) قرار می‌گیرد. این اندام از سه منطقه اصلی شکم عبور می‌کند: ناحیه بالای شکم (اپی‌گاستریوم)، ناحیه زیر دنده‌های چپ (هیپوکوندریاک چپ)، و بخش کوچکی از ناحیه نافی.

پانکراس شما در کدام سمت بدن قرار دارد؟

پانکراس در واقع به شکل افقی و مورب در قسمت بالایی شکم قرار داشته و از سمت راست به سمت چپ بدن کشیده می‌شود. قسمت پهن‌تر آن که سر (head) نام دارد، در سمت راست بدن و در انحنای دوازدهه قرار دارد و قسمت باریک‌تر آن که دم (tail) نام دارد، به سمت چپ و در نزدیکی طحال امتداد می‌یابد. در واقع این اندام در هر دو سمت بدن قرار گرفته است و نمی‌توان آن را تنها در یک سمت خاص شناسایی کرد.

آناتومی پانکراس

پانکراس به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام موقعیت و ویژگی‌های آناتومیک خاصی دارند:

• سر: پهن‌ترین بخش پانکراس است که کاملاً در انحنای C شکل دوازدهه قرار دارد. این بخش توسط بافت همبند به دوازدهه متصل است.
• زائده قلابی‌شکل: یک برآمدگی از قسمت پایینی سر پانکراس است که به سمت رگ‌های اصلی شکم (شریان و ورید مزانتریک فوقانی) امتداد می‌یابد.
• گردن: بخش کوتاهی است که سر را به تنه متصل می‌کند. این بخش درست پشت شریان و ورید مزانتریک فوقانی قرار دارد و به همین دلیل یک شیار در قسمت پشتی آن ایجاد می‌شود.
• تنه: بخش میانی و بزرگ‌تر که از خط میانی شکم عبور می‌کند و پشت معده و جلوی مهره L2 قرار دارد.
• دم: انتهای باریک پانکراس است که به سمت طحال کشیده می‌شود و در نزدیکی ناف طحال قرار دارد. این تنها بخش از پانکراس است که در داخل صفاق (اینتراپریتونئال) قرار دارد و با طحال توسط یک رباط به نام رباط اسپلنورنال در ارتباط است.

درون پانکراس، یک سیستم مجرایی پیچیده وجود دارد که شیره پانکراس را به روده کوچک منتقل می‌کند. مجرای اصلی پانکراس از دم به سمت سر کشیده شده و در نهایت با مجرای صفراوی مشترک ادغام می‌شود و مجرای مشترک صفراوی – پانکراسی یا آمپول واتر را تشکیل می‌دهد. این مجرا به روده کوچک باز می‌شود و دریچه‌ای عضلانی به نام اسفنکتر اودی جریان شیره و صفرا را کنترل می‌کند.

پانکراس چه شکلی است؟

پانکراس یک اندام کشیده، با بافتی برآمده در سطح بیرونی خود و شکلی شبیه به قورباغه یا دم‌دار دارد. طول آن حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر است و از یک سر پهن، یک تنه و یک دم باریک تشکیل شده است که این شکل و بافت خاص، آن را از سایر اندام‌های شکمی متمایز می‌کند.

شرایط و اختلالات

چه بیماری‌ها و اختلالاتی می‌توانند بر پانکراس تأثیر بگذارند؟

پانکراس می‌تواند تحت‌تأثیر بیماری‌های مختلفی قرار گیرد. این بیماری‌ها به دلیل موقعیت عمقی پانکراس در بدن، اغلب دیر تشخیص داده می‌شوند. مهم‌ترین بیماری‌های مرتبط با پانکراس عبارتند از:

• پانکراتیت: این بیماری به معنای التهاب پانکراس است و زمانی رخ می‌دهد که آنزیم‌های گوارشی قبل از رسیدن به روده کوچک، در داخل خود پانکراس فعال می‌شوند و باعث آسیب به بافت آن می‌شوند. پانکراتیت می‌تواند به دو صورت حاد (ناگهانی و شدید) یا مزمن (التهاب مکرر و طولانی‌مدت) رخ دهد.
• دیابت: این بیماری به دلیل ناتوانی پانکراس در تولید انسولین کافی (دیابت نوع ۱) یا عدم استفاده صحیح بدن از انسولین تولید شده (دیابت نوع ۲) ایجاد می‌شود. در هر دو حالت، سطح قند خون در بدن بالا می‌ماند که می‌تواند به مرور زمان به اندام‌های حیاتی مانند کلیه‌ها، چشم‌ها و سیستم عصبی آسیب برساند و خطر سکته مغزی و حمله قلبی را افزایش دهد.
• سرطان پانکراس: این بیماری اغلب در سلول‌های مجاری پانکراس شروع می‌شود و ممکن است به بافت‌های اطراف و سایر اندام‌ها گسترش یابد. از آنجا که این نوع سرطان معمولاً در مراحل اولیه علائم واضحی ندارد، تشخیص آن اغلب دیر صورت می‌گیرد.
• بیماری‌های مربوط به قند خون: علاوه بر دیابت، مشکلات دیگری مانند افزایش بیش از حد قند خون به دلیل تولید بیش از حد گلوکاگون و کاهش بیش از حد قند خون به دلیل تولید بیش از حد انسولین نیز می‌توانند رخ دهند.

علائم شایع بیماری‌های پانکراس

علائم مشکلات پانکراس بسته به نوع بیماری و شدت آن متفاوت است، اما علائم شایع زیر ممکن است نشان‌دهنده یک بیماری و اختلال در عملکرد این عضو باشند:

• درد شکم و کمر: دردی مداوم و شدید در قسمت فوقانی شکم که اغلب به پشت نیز کشیده می‌شود، یکی از شایع‌ترین علائم پانکراتیت است.
• حالت تهوع و استفراغ: این علائم به‌ویژه در پانکراتیت حاد شایع هستند و ممکن است با درد شکم همراه باشند.
• کاهش وزن بدون دلیل: کاهش وزن غیرمنتظره و از دست دادن اشتها می‌تواند نشانه‌ای از سوء جذب ناشی از عملکرد ضعیف پانکراس یا وجود تومور باشد.
• خستگی و ضعف شدید: این علائم ممکن است ناشی از سوء جذب مواد مغذی یا سایر مشکلات متابولیکی مرتبط با پانکراس باشد.
• زردی: زرد شدن پوست و سفیدی چشم‌ها (یرقان) زمانی رخ می‌دهد که مجرای صفراوی توسط یک تومور یا تورم پانکراس مسدود شود و صفرا نتواند به روده کوچک تخلیه شود.
• تغییرات در مدفوع و ادرار: تیره شدن رنگ ادرار و روشن شدن رنگ مدفوع نشان‌دهنده مشکلات در مسیر صفراوی است. همچنین، مدفوع چرب، بدبو و روغنی (استئاتوره) نشان‌دهنده عدم هضم صحیح چربی‌ها به دلیل کمبود آنزیم‌های پانکراس است.
• علائم مرتبط با قند خون: افزایش تشنگی، تکرر ادرار، تاری دید و احساس گزگز یا بی‌حسی در دست‌ها و پاها از علائم مرتبط با دیابت و مشکلات کنترل قند خون هستند.

آزمایش‌های رایج برای بررسی سلامت پانکراس

تشخیص بیماری‌های پانکراس به دلیل موقعیت عمیق آن در شکم، نیازمند آزمایش‌های تخصصی است. پزشکان روش‌های مختلفی را برای بررسی سلامت این اندام استفاده می‌کنند:

• آزمایش خون: این آزمایش‌ها برای بررسی سطح آنزیم‌های گوارشی مانند آمیلاز و لیپاز استفاده می‌شوند. در صورت آسیب به پانکراس، سطح این آنزیم‌ها معمولاً افزایش می‌یابد. اگر سطح آمیلاز و لیپاز سه برابر حد نرمال باشد، ممکن است نشان‌دهنده پانکراتیت حاد باشد. همچنین، آزمایش‌های خون برای بررسی سطح قند خون و تشخیص دیابت نیز حیاتی هستند.
• آزمایش مدفوع: این آزمایش میزان آنزیم‌های پانکراس در مدفوع را بررسی می‌کند تا عملکرد برون‌ریز پانکراس ارزیابی شود. این آزمایش به تشخیص بیماری‌هایی مانند پانکراتیت مزمن کمک می‌کند.
• سونوگرافی شکمی: این روش از امواج صوتی برای ثبت تصاویر از پانکراس و بررسی التهاب یا وجود سنگ‌های کیسه صفرا استفاده می‌کند که می‌توانند باعث پانکراتیت شوند.
• توموگرافی کامپیوتری (CT Scan) و تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): این دو روش از اشعه ایکس یا امواج مغناطیسی برای تهیه تصاویر مقطعی و دقیق از پانکراس و بافت‌های اطراف آن استفاده می‌کنند. این تصاویر به پزشک در تشخیص تومورها، کیست‌ها و التهاب کمک می‌کنند.
• سونوگرافی آندوسکوپی (EUS): این روش پیشرفته‌تر، با استفاده از یک لوله انعطاف‌پذیر مجهز به دوربین کوچک (اندوسکوپ) که از طریق دهان وارد می‌شود، تصاویر بسیار دقیقی از پانکراس و مجاری آن ارائه می‌دهد. این روش برای تشخیص تومورهای کوچک یا نمونه‌برداری دقیق از بافت استفاده می‌شود.
• بیوپسی: در موارد مشکوک به سرطان یا سایر بیماری‌ها، نمونه کوچکی از بافت پانکراس با استفاده از یک سوزن برداشته می‌شود تا در زیر میکروسکوپ بررسی شود و تشخیص قطعی حاصل شود.
• تست عملکردی سکرتین: این آزمایش توانایی پانکراس را در پاسخ به هورمون سکرتین برای تولید آنزیم‌ها می‌سنجد.

درمان‌های رایج برای پانکراس

روش‌های درمانی بیماری‌های پانکراس به نوع و شدت اختلال بستگی دارد و اغلب شامل موارد زیر است:

• برای پانکراتیت حاد: درمان معمولاً در بیمارستان انجام می‌شود و روش درمانی آن شامل استراحت دادن به پانکراس با عدم مصرف غذا و مایعات، تجویز مایعات وریدی و مصرف داروهای مسکن است. در مواردی که علت آن سنگ کیسه صفرا باشد، ممکن است نیاز به جراحی برای برداشتن سنگ‌ها یا کیسه صفرا باشد.
• برای پانکراتیت مزمن: درمان بلندمدت شامل داشتن یک رژیم غذایی کم‌چرب، مصرف قرص‌های آنزیم پانکراس برای کمک به هضم غذا و پرهیز کامل از الکل است. اگر عملکرد درون‌ریز پانکراس کاهش یافته باشد، ممکن است نیاز به تزریق منظم انسولین باشد.
• برای دیابت: درمان آن بسته به نوع و شدت بیماری شامل تغییرات در رژیم غذایی، مصرف داروهای خوراکی یا تزریق روزانه انسولین است.
• برای سرطان پانکراس: درمان این بیماری بنا بر تشخیص پزشک ترکیبی از جراحی، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است. یکی از پیچیده‌ترین و اصلی‌ترین جراحی‌ها برای تومورهای سر پانکراس، جراحی ویپل (Whipple Procedure) نام دارد. در طی این عمل، جراحان سر پانکراس، بخش اعظم دوازدهه (اولین قسمت روده کوچک)، قسمتی از مجرای صفراوی، کیسه صفرا و غدد لنفاوی مرتبط را برمی‌دارند. در برخی موارد، بخشی از معده نیز برداشته می‌شود. این جراحی به طور متوسط ۶ ساعت طول می‌کشد و هدف آن برداشتن کامل تومور و بافت‌های درگیر برای افزایش شانس بقای طولانی‌مدت بیمار است. پس از برداشتن این اندام‌ها، جراح باقی‌مانده پانکراس، مجرای صفراوی و معده را به سیستم گوارشی متصل می‌کند تا جریان غذا، آنزیم‌ها و صفرا به حالت عادی بازگردد. پس از جراحی، بیمار معمولاً یک تا دو هفته در بیمارستان بستری می‌شود و در روزهای اول پس از عمل، ممکن است لوله‌ای در بینی و معده شخص برای تخلیه ترشحات قرار داده شود. پس از چند هفته استراحت، اکثر بیماران می‌توانند به زندگی عادی خود بازگردند و در صورت نیاز، درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی را آغاز کنند.

مراقبت

چگونه می‌توانم پانکراس خود را سالم نگه دارم؟

با توجه به نقش حیاتی پانکراس در بدن، مراقبت از آن اهمیت زیادی دارد. چندین اقدام ساده اما مؤثر وجود دارد که می‌توانید برای حفظ سلامت این اندام انجام دهید:

• پرهیز از مصرف الکل: الکل یکی از اصلی‌ترین عوامل خطر برای پانکراتیت حاد و مزمن است. ترک کردن مصرف الکل می‌تواند به طرز چشمگیری سلامت پانکراس را تضمین کند.
• تغذیه سالم: داشتن یک رژیم غذایی کم‌چرب و سرشار از میوه‌ها، سبزی‌های تازه و پروتئین‌های سالم می‌تواند به کاهش فشار بر پانکراس کمک کرده و از التهاب آن جلوگیری کند.
• ترک دخانیات: سیگار کشیدن خطر ابتلا به سرطان پانکراس را به‌شدت افزایش می‌دهد. ترک سیگار یکی از بهترین تصمیمات برای محافظت از سلامت این غده است.

اگر به دنبال ترک سیگار هستید، مقاله “چطور سیگار را ترک کنیم؟” می‌تواند راهنمای خوبی برای شما باشد.

• حفظ وزن مناسب: داشتن وزن سالم و ورزش منظم می‌تواند به کنترل قند خون و کاهش خطر دیابت نوع ۲ کمک کند که به‌صورت غیرمستقیم از پانکراس محافظت می‌کند.
• انجام معاینات منظم: مراجعه به پزشک برای انجام چکاپ‌های منظم می‌تواند به یافتن علائم اولیه بیماری‌هایی مانند سرطان لوزالمعده و پانکراتیت کمک کند.

آیا می‌توانم بدون پانکراس زندگی کنم؟

بله شما می‌توانید بدون لوزالمعده خود زندگی کنید. اما برای هضم غذا باید قرص‌های آنزیم و برای کنترل قند خون خود تا آخر عمر انسولین تزریق کنید. اگرچه عمل برداشتن لوزالمعده عموماً رایج نیست، اما اگر سرطان لوزالمعده، آسیب عمده به لوزالمعده یا پانکراتیت شدید داشته باشید، جراحان ممکن است کل لوزالمعده شما را بردارند. در این صورت با استفاده درست و به‌موقع از داروهای جایگزین، می‌توانید زندگی نسبتاً طبیعی را تجربه کنید.

جزئیات بیشتر

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟

از آنجایی‌ که علائم مشکلات پانکراس و اختلال در عملکرد آن گاهی با سایر بیماری‌های گوارشی اشتباه گرفته می‌شود، بسیار مهم است که این نشانه‌ها را نادیده نگیرید و برای تشخیص درست در اسرع وقت با یک پزشک صحبت کنید. اگر هر یک از علائم زیر را احساس کردید، وقت آن رسیده است که به پزشک متخصص غدد مراجعه کنید:

• درد مداوم و شدید در ناحیه شکم یا پشت
• علائم زردی مانند زرد شدن پوست یا چشم‌ها و تیره شدن رنگ ادرار
• کاهش وزن غیرمنتظره و بدون دلیل
• تغییرات غیرعادی و پایدار در رنگ مدفوع
• افزایش تشنگی و تکرر ادرار

در صورت داشتن درد شدید شکمی، لازم است فوراً به اورژانس مراجعه کنید؛ زیرا این علائم می‌تواند نشانه پانکراتیت حاد باشد که یک وضعیت اورژانسی است. یادتان باشد که معاینات منظم پزشکی به شما کمک می‌کند تا هرگونه نشانه‌ای از مشکلات پانکراس را در مراحل اولیه تشخیص دهید.

توصیه‌ای از تیم دارو دات کام به شما

بیشتر افراد تا زمانی که به یک بیماری مبتلا شوند که بر عملکرد پانکراس یا لوزالمعده آن‌ها تأثیر بگذارد، به این اندام حیاتی بدن خود و عملکرد آن توجه نمی‌کنند. پانکراس که در پشت شکم شما قرار دارد، مانند کارخانه‌ای با دو خط تولید است که هر کدام بر کارهای مختلفی متمرکز هستند. تغذیه مناسب و اجتناب از چیزهایی مانند سیگار کشیدن و نوشیدن الکل می‌تواند به سالم ماندن پانکراس شما در درازمدت کمک کند.