شناخت کامل ساختار و عملکرد قلب؛ راهنمای جامع
در این مقاله به بررسی جامع ساختار و عملکرد قلب از جمله آناتومی قلب، سیستم گردش خون، عملکرد الکتریکی قلب در تنظیم ضربان و اهمیت شریان‌های کرونری می‌پردازیم. همچنین علائم بیماری‌ها و اختلالات رایج قلبی، روش‌های تشخیص و درمان و نکات مهم برای حفظ سلامت قلب و پیشگیری از بیماری‌های قلبی را توضیح می‌دهیم.
قلب به اندازه یک مشت است و مسئولیت پمپاژ خون به سراسر بدن را برعهده دارد. خونرسانی توسط قلب منجر به رسیدن اکسیژن به سلول‌ها و دفع مواد زائد از سلول‌ها می‌شود. قلب از چهار بخش عضلانی تشکیل شده است. ضربان قلب با سیگنال‌های الکتریکی کنترل شده و عملکرد این عضو، توسط مغز و سیستم عصبی هدایت می‌شود.
مقدمه و شناخت
قلب چیست؟
قلب یک اندام توخالی و عضلانی است؛ انقباضات ریتمیک این عضو باعث حرکت خون و لنف در سراسر بدن می‌شود. به‌این‌ترتیب، خونرسانی به اندام‌ها انجام خواهد شد.
قلب تقریبا به اندازه یک مشت است و شکلی شبیه به یک مخروط دارد. این مخروط لبه‌های گرد داشته و نوک رو به پایین دارد. نوک قلب کمی به سمت جلو و چپ قرار گرفته است. قلب انسان، پشت استخوان جناغ سینه و کمی متمایل به سمت چپ بدن قرار دارد. قلب سالم حدود ۰٫۵٪ وزن بدن را تشکیل می‌دهد و به طور متوسط بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ گرم وزن دارد.
عملکرد
عملکرد قلب چیست؟
خون از طریق شبکه‌ای از رگ‌های خونی به نام سیستم گردش خون و همزمان با ضربان قلب، پمپ می‌شود. خون علاوه‌بر انتقال اکسیژن تازه و مواد مغذی به بافت‌های بدن، مواد زائد بدن، از جمله دی‌اکسید کربن، را نیز از بافت‌ها دور می‌کند.
وظیفه اصلی قلب شامل پمپاژ خون در سراسر بدن، اکسیژن رسانی به سلول‌ها، تغذیه سلول‌ها و دفع مواد زائد می‌شود. سایر وظایف قلب به شرح زیر است.
- کنترل ریتم و سرعت ضربان قلب
- حفظ فشار خون
علاوه‌بر این موارد، قلب با کمک سیستم‌های دیگر بدن، سایر عملکردهای بدن را نیز تنظیم می‌کند:
- سیستم عصبی: سیستم عصبی به کنترل ضربان قلب کمک می‌کند. این سیستم سیگنال‌هایی ارسال می‌کند تا قلب، هنگام استراحت آرام‌تر و هنگام استرس سریع‌تر بتپد.
- سیستم غدد درون‌ریز: سیستم غدد درون‌ریز بل ترشح هورمون‌هایی به رگ‌های خونی دستور می‌دهد تا منقبض یا منبسط شوند. این امر بر فشار خون تاثیر می‌گذارد. هورمون‌های غده تیروئید نیز بر آهسته یا سريعتر شدن ضربان قلب، موثرند.
آناتومی
بخش‌های قلب کدامند؟
قلب و سیستم گردش خون، دستگاه قلبی-عروقی را تشکیل می‌دهند. قلب مانند یک پمپ عمل می‌کند که خون را به اندام‌ها، بافت‌ها و سلول‌های بدن می‌رساند. خون نیز اکسیژن و مواد مغذی را به هر سلول تحویل داده و دی‌اکسید کربن و مواد زائد تولیدشده توسط سلول‌ها را خارج می‌کند.
Blood is carried from your heart to the rest of your body through a complex network of arteries, arterioles, and capillaries. Blood is returned to your heart through venules and veins. If all the vessels of this network in your body were laid end-to-end, they would extend for about 60,000 miles (more than 96,500 kilometers).
خون از طریق شبکه‌ای پیچیده از شریان‌ها، شریانچه‌ها و مویرگ‌ها به سراسر بدن، منتقل می‌شود. همچنین خون از طریق وریدچه‌ها و وریدها به قلب بازمی‌گردد. اگر کلیه رگ‌های شبکه خونی را به کنار هم بگذاریم، رگی به طول بیش از ۹۶۵۰۰ کیلومتر خواهیم داشت. (منبع)
دیواره‌های قلب
قلب به‌طور کامل توسط پریکارد پوشیده شده است؛ پریکارد کیسه‌ای از جنس بافت همبند است. زیر پریکارد، لایه اپیکارد قرار دارد که حاوی بافت چربی (چربی اپیکاردیال) بوده و شامل شریان‌های کرونری می‌شود. زیر اپیکارد قلب نیز میوکارد قرار دارد که همان عضله واقعی قلب است. بخش‌های داخلی قلب نیز با غشای نازکی به نام اندوکارد پوشیده شده است.
انقباض و انبساط دیواره‌های قلب منجر به پمپاژ خون در سراسر بدن می‌شود. لایه‌ای عضلانی به نام سپتوم (دیواره بین‌حفره‌ای) در قلب وجود دارد که دیواره‌های قلب را به دو بخش چپ و راست تقسیم می‌کند. دیواره‌های قلب به‌طور خلاصه به شرح زیر است:
- اندوکاردیوم (Endocardium): لایه داخلی
- میوکاردیوم (Myocardium): لایه میانی و عضلانی
- اپیکاردیوم (Epicardium): لایه محافظ بیرونی
اپیکاردیوم بخشی از پریکاردیوم است؛ پریکاردیوم یک کیسه محافظ برای پوشاندن قلب است. این کیسه مایعی تولید می‌کند که مانع اصطکاک قلب با اندام‌های دیگر می‌شود.
حفره‌های قلب
قلب انسان شامل چهار حفره است؛ دو حفره بالایی دهلیزها نام دارند و دو حفره پایینی نیز بطن‌ها هستند. دهلیزها و بطن‌ها به‌وسیله دیواره بین‌حفره‌ای سپتوم از هم جدا شده‌اند.
دریچه‌های قلب نیز به صورت دریچه‌های یک‌طرفه عمل می‌کنند تا خون فقط در یک جهت جریان یابد. خون از قلب و از طریق یک سرخرگ (شریان) به سمت اندام‌ها خارج می‌شود؛ خون بازگشتی از اندام‌ها نیز از طریق یک سیاهرگ (ورید) به قلب بازمی‌گردد.
دریچه‌های قلب
چهار دریچه در قلب برای تنظیم جریان خون یک‌طرفه وجود دارد:
- دریچه سه‌لتی (Tricuspid valve): جریان خون بین دهلیز راست و بطن راست را تنظیم می‌کند.
- دریچه ریوی (Pulmonary valve): جریان خون از بطن راست به شریان‌های ریوی را کنترل می‌کند؛ شریان‌هایی که خون را برای دریافت اکسیژن به ریه‌ها می‌برند.
- دریچه میترال (Mitral valve): این دریچه اجازه می‌دهد تا خون غنی از اکسیژن که از ریه‌ها آمده است، از دهلیز چپ وارد بطن چپ شود.
- دریچه آئورتی (Aortic valve): راه را برای عبور خون غنی از اکسیژن از بطن چپ به آئورت، باز می‌کند.
دریچه‌های دهلیزی-بطنی
دریچه‌های دهلیزی-بطنی بین حفره‌های بالایی و پایینی قلب قرار دارند و شامل موارد زیر می‌شود.
- دریچه سه‌لتی: دریچه‌ای میان دهلیز راست و بطن راست
- دریچه میترال: دریچه‌ای میان دهلیز چپ و بطن چپ
دریچه‌های نیمه‌هلالی
دریچه‌های نیمه‌هلالی هنگام خروج خون از بطن‌ها باز می‌شوند و شامل موارد زیر است:
- دریچه آئورتی: زمانی باز می‌شود که خون از بطن چپ به آئورت جریان پیدا می‌کند.
- دریچه ریوی: زمانی باز می‌شود که خون از بطن راست به شریان‌های ریوی جریان می‌یابد.
رگ‌های خونی
سه نوع اصلی رگ‌های خونی به شرح زیر در قلب وجود دارد:
- شریان‌ها: این رگ‌ها با آئورت آغاز می‌شوند. شریان‌ها خون غنی از اکسیژن را از قلب به کلیه بافت‌های بدن می‌برند.
- مویرگ‌ها: رگ‌های خونی بسیار کوچک و نازکی هستند که شریان‌ها را به وریدها متصل می‌کنند. دیواره نازک مویرگ‌ها امکان تبادل اکسیژن، مواد مغذی، دی‌اکسید کربن و سایر مواد زائد را با سلول‌های اندام‌ها فراهم می‌کند.
- وریدها: این رگ‌ها خون را به قلب بازمی‌گردانند. این خون فقیر از اکسیژن بوده و سرشار از مواد زائدی است که باید از بدن دفع یا حذف شوند. هرچه وریدها به قلب نزدیک‌تر شده، بزرگ‌تر می‌شوند. ورید اجوف فوقانی خون را از سر و بازوها به قلب می‌آورد و ورید اجوف تحتانی خون را از شکم و پاها به قلب بازمی‌گرداند.
شریان‌های کرونری
شریان‌های کرونری بالای سطح دریچهٔ آئورت از آئورت منشعب می‌شوند. این شریان‌ها وظیفه خونرسانی و اکسیژن‌رسانی به قلب را بر عهده دارند. در بدن دو شریان کرونری شریان کرونری راست (RCA) و شریان کرونری چپ (LCA) وجود دارد.
تنه اصلی شریان کرونری چپ (LMCA) به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود؛ یکی از این شاخه‌ها شامل شریان سیرکومفلکس چپ (RCX) است که بخش جانبی قلب را تغذیه می‌کند. شریان نزولی قدامی چپ یا راموس اینترونتریکولاریس قدامی (RIVA) نیز دیواره قدامی قلب را خونرسانی می‌کند.
سیستم هدایت الکتریکی
پالس‌های الکتریکی تولیدشده توسط عضله قلب یا امان میوکارد، باعث انقباض قلب می‌شوند. این سیگنال الکتریکی در گره سینوسی-دهلیزی ایجاد می‌شود. این گره بالای دهلیز راست قرار دارد، گره SA یا همان گره سینوسی دهلیزی، گاهی «ضربان‌ساز طبیعی قلب» نامیده می‌شود.
پالس الکتریکی این ضربان‌ساز طبیعی از طریق فیبرهای عضلانی دهلیزها و بطن‌ها عبور کرده و باعث انقباض آن‌ها می‌شود. ضربان قلب شما ممکن است بسته به نیازهای فیزیکی، استرس یا عوامل هورمونی تغییر کند.
قلب شما در کجا قرار دارد؟
قلب در جلوی قفسه سینه و بین ریه راست و ریه چپ قرار دارد؛ این عضله کمی پشت و به سمت چپ استخوان جناغ وسط سینه، جای گرفته است. ریه چپ کمی کوچک‌تر است تا برای قلب در سمت چپ قفسه سینه جا باز کند. قفسه سینه (دنده‌ها) از قلب شما محافظت می‌کند.
قلب شما چه شکلی است؟
قلب کمی شبیه به یک هرم وارونه با لبه‌های گرد است.
اندازه قلب شما چقدر است؟
اندازه قلب هر فرد کمی متفاوت است؛ بااین‌حال قلب تقریبا به اندازه مشت دست هر شخص است. وزن قلب یک بزرگسال حدود ۲۸۰ گرم برآورد می‌شود. وزن قلب به اندازه بدن و جنسیت بستگی دارد.
شرایط و اختلالات
بیماری‌ها و اختلالات رایجی که بر قلب شما تأثیر می‌گذارند چیست؟
برخی از بیماری‌های رایجی که قلب شما را تحت تأثیر قرار می‌دهند به شرح زیر است:
- آریتمی: ضربان قلبی که خیلی سریع، خیلی کند یا نامنظم است.
- کاردیومیوپاتی: ضخیم شدن غیرعادی، بزرگ شدن یا سفت شدن عضله قلب.
- نارسایی احتقانی قلب: قلب شما خیلی سفت یا ضعیف شده که به‌درستی خون را در بدن پمپ نمی‌کند.
- بیماری عروق کرونری: تجمع پلاک که باعث باریک شدن شریان‌های کرونری می‌شود.
- دیابت: قند خون بالاتر از حد طبیعی می‌شود.
- سکته قلبی: انسداد ناگهانی شریان کرونری که جریان اکسیژن به بخشی از عضله قلب را قطع می‌کند.
- بیماری دریچه‌های قلب: مشکل در عملکرد یکی از دریچه‌های قلب ایجاد می‌شود.
- فشار خون بالا: خون شما با فشار بالا به دیواره شریان‌ها می‌زند.
- کلسترول بالا: میزان چربی‌ها در خون بیش از حد طبیعی است.
- پریکاردیت: التهاب در لایه پوشاننده قلب (پریکارد) وجود دارد.
علائم یا نشانه‌های رایج بیماری‌های قلبی
علائم بیماری‌های قلبی شامل موارد زیر است.
- درد قفسه سینه
- تپش قلب (احساس ضربان نامنظم یا شدید قلب)
- سرگیجه
- تنگی نفس
- خستگی
- ورم در قسمت‌های پایینی بدن (مثل پاها و مچ‌ها)
آزمایش‌های رایج برای بررسی سلامت قلب
آزمایش‌ها و روش‌های بررسی سلامت قلب به شرح زیر است:
- اندازه‌گیری فشار خون
- گرفتن نوار قلب (الکتروکاردیوگرام یا EKG)
- اکوکاردیوگرام (تصویربرداری با امواج صوتی از قلب)
- رادیوگرافی قفسه سینه
- آزمایش‌های خون
- کاتتریزاسیون قلب
- سی تی اسکن
- ام‌آر‌آی قلب
- تست استرس
در مطلب زیر با اکوکاردیوگرافی (اکوی قلب)، کاربردها و نحوه تفسیر نتایج آن بیشتر آشنا شوید:
درمان‌های رایج برای قلب
روش‌های درمان بیماری‌های قلبی شامل موارد زیر است:
- تجویز داروهایی برای کاهش فشار خون یا جلوگیری از لخته شدن خون
- تغییر در عادات روزانه، مانند رژیم غذایی و میزان فعالیت بدنی
- استفاده از دستگاه‌های پزشکی مانند ضربان‌ساز
- استفاده از روش‌های درمانی مثل آنژیوپلاستی
- انجام جراحی‌هایی مانند بای‌پس عروق کرونری یا تعویض دریچه قلب
مراقبت
اگر بیماری قلبی دارید، حتما به صورت منظم به متخصص قلب مراجعه کنید. داروهای تجویز شده توسط پزشک را در زمان‌های درست و در دوز تعیین شده، مصرف کنید. توصیه‌های زیر را نیز جدی بگیرید.
- رسیدن به وزنی سالم
- مصرف نکردن الکل
- خوردن غذاهای سالم برای قلب مانند میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل
- انجام فعالیت بدنی حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته
- محدود کردن مصرف نمک
- مدیریت استرس با روش‌های سالم مانند مدیتیشن. برای آشنایی بیشتر با این روش، پیشنهاد می‌کنیم مقاله «مدیتیشن: راهی ساده و سریع برای کاهش استرس و اضطراب» را مطالعه کنید.
- ترک سیگار
اگر به دنبال محدود کردن یا ترک سیگار هستید، مقاله «چطور سیگار را ترک کنیم؟» می‌تواند راهنمای خوبی برای شما باشد.
چگونه می‌توانم قلب خود را سالم نگه دارم؟
برای پیشگیری از بیماری‌های قلبی، این اقدامات را انجام دهید:
- رژیم غذایی سالم برای قلب داشته باشید.
- فعالیت بدنی منظم انجام دهید.
- وزن سالم خود را حفظ کنید.
- سیگار را ترک کنید.
- کلسترول، قند خون و فشار خون خود را کنترل کنید.
- استرس خود را مدیریت کنید.
- به اندازه کافی بخوابید.
در مورد قلب خود چه باید از پزشکم بپرسم؟
برای بررسی دقیق سلامت قلب از پزشک این سوالها را بپرسید.
- سابقه خانوادگی من چگونه روی سلامت قلبم تاثیر می‌گذارد؟
- چه کارهایی برای کاهش فشار خونم مفید است؟
- سطح کلسترول من چه تاثیری روی قلبم دارد؟
- علائم حمله قلبی چیست؟
- چه غذاهایی باید بخورم تا از بیماری قلبی جلوگیری کنم؟
جزییات بیشتر
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنید؟
زمان‌هایی که باید به متخصص قلب مراجعه کنید:
- اگر درد قفسه سینه دارید، مخصوصا اگر با فعالیت بدتر می‌شود.
- فشار خون بالا دارید.
- دچار تنگی نفس، تپش قلب یا سرگیجه هستید.
- دیابت دارید.
- سابقه مصرف سیگار دارید.
- کلسترول بالا دارید.
- بیماری مزمن کلیه دارید.
- سابقه خانوادگی بیماری قلبی دارید.
- بیماری عروق محیطی دارید (مشکلات در شریان‌های پا یا مغز).
توصیه‌ای از تیم دارو دات کام به شما
قلب خون را در سراسر بدن پمپ می‌کند و اکسیژن را به سلول‌ها و بافت‌ها می‌رساند. بیماری‌هایی که قلب را تحت تاثیر قرار می‌دهند با ایجاد تغییرات در سبک زندگی، قابل پیشگیری هستند. همچنین اگر سابقه بیماری قلبی خانوادگی دارید، برای چکاپ و بررسی وضعیت قلب خود به پزشک مراجعه کنید.
نظرات