افت قند خون یا هیپوگلیسمی چیست؟ همه چیز درباره قند خون پایین

مقدمه و شناخت بیماری

هیپوگلیسمی (قند خون پایین) چیست؟

هیپوگلیسمی (قند خون پایین) شرایطی است که قند خون به عنوان مهمترین منبع انرژی بدن، دچار افت می شود. در صورت نرسیدن قند کافی به سلول ها، بدن نمی تواند عملکرد طبیعی داشته باشد. هیپوگلیسمی در بیماران دیابتی به قند خون کمتر از 70 (mg/dl) و در بیماران غیر دیابتی به قند خون کمتر از 55 (mg/dl) گفته می شود.

برای آشنایی بیشتر با بیماری دیابت، می‌توانید مقاله «دیابت چیست؟» را مطالعه کنید.

قند خون چیست؟

گلوکز (قند) منبع اصلی انرژی بدن است و بیشترین میزان آن از مصرف کربوهیدرات غذا و نوشیدنی ها تامین می شود. بدن قند را به سلول ها هدایت می کند تا انرژی لازم برای عملکرد آن بافت فراهم شود. گلوکز برای کارکرد سلول های مغز حیاتی است و از این نظر نگه داشتن سطح خونی آن در محدوده نرمال بسیار مهم است.

در فرد غیر دیابتی هورمون انسولین که از غده پانکراس (لوزالمعده) ترشح می شود مهم ترین نقش را در رساندن قند به سلول های بدن دارد. گلوکاگون هورمون دیگری از این روند است. در فرد دیابتی به دلیل مختل شدن این پروسه، داروهای خوراکی یا آمپول انسولین تنظیم قند را بر عهده دارند.

هیپوگلیسمی چقدر شایع است؟

هیپوگلیسمی در بیماران دیابتی شایع تر است. خصوصا در بیمارانی که نیاز به مصرف انسولین دارند. گرچه با مصرف برخی داروهای خوراکی کنترل کننده قند خون مثل مگلیتینید ها (مانند ریپاگلیناید) و سولفونیل اوره ها (مانند گلیبن کلامید) نیز ریسک افت قند خون وجود دارد.

در یک مطالعه نشان داده شد که 4 نفر از 5 بیمار دیابتی نوع 1 و نیمی از بیماران دیابتی نوع 2 که مصرف انسولین داشتند در یک بازه زمانی 4 هفته ای حداقل یک بار هیپوگلیسمی را تجربه کرده اند.

هیپوگلیسمی در بیماران غیر دیابتی نیز دیده می شود اما ناشایع است.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره دیابت نوع دو، می‌توانید مقاله «علائم و عوارض دیابت نوع ۲ چیست؟» را مطالعه کنید.

علائم و علت‌ها

علائم و نشانه‌های هیپوگلیسمی (قند خون پایین) چیست؟

علائم هیپوگلیسمی میتواند به سرعت شروع شود و فرد هر بار علامت متفاوتی را تجربه کند و علائم در افراد مختلف نیز میتواند مشابه هم نباشد. هرچند علائم هیپوگلیسمی ناخوشایند هستند اما تلنگری برای فرد است که زودتر به فکر درمان باشد تا قندخون پایین تر نرفته و بیمار دچار علائم شدیدتر نشود.

این علائم و نشانه ها شامل موارد زیر هستند:

• لرزش در بدن
• احساس ضعف و خواب آلودگی
• اختلال تکلم
• تهوع
• تعریق
• احساس گرسنگی شدید
• تپش قلب
• سردرد
• سرگیجه و احساس سبکی سر
• گزگز اطراف لب
• احساس اضطراب و تحریک پذیری
• احساس گیجی
• تاری دید و دوبینی
• رنگ پریدگی پوست بدن
• عدم تعادل و عدم توانایی در راه رفتن

علائم هیپوگلیسمی در خواب

• خواب نا آرام
• تعریق شدید در خواب
• کابوس دیدن
• فریاد زدن در خواب
• احساس گیجی و خستگی پس از برخاستن از خواب

در صورت افت شدید قند خون

• تشنج
• افت سطح هوشیاری

علائم هیپوگلیسمی چه زمانی ظاهر می‌شوند؟

معمولا در افراد دیابتی در قند خون 70 و پایین تر علائم هیپوگلیسمی شروع می شود. کاهش قندخون ناگهانی نیز می تواند باعث بروز علائم شود. ممکن است بیمار دیابتی در قند خون بالاتر از 70 نیز دچار علائم شود که علت آن عادت کردن بدن به قند خون بالا و تغییر نقطه شروع علائم هیپوگلیسمی است.

در مقابل تعدادی از بیماران دیابتی به دلیل پایین نگه داشتن سطح قند خون خود به مدت طولانی، در صورت افت قند خون دچار علائم هیپوگلیسمی نمی شوند به این حالت «عدم آگاهی به هیپوگلیسمی» میگویند.

خطر ایجاد این پدیده در افرادی که بیش از 5 تا 10 سال از ابتلا به دیابت آنها میگذرد، بیمارانی که حملات مکرر هیپوگلیسمی را تجربه می کنند و بیماران که داروهای خاصی مثل بتابلاکر استفاده میکنند بیشتر می شود.

راهکارهایی برای جلوگیری از بروز عوارض شدید در صورت «عدم آگاهی به هیپوگلیسمی» وجود دارد:

• استفاده از دستگاه های پایش مداوم قند (CGM) که در زمان بروز قند خون پایین به شما هشدار می دهد.
• کنترل قند خون در فواصل نزدیک تر
• آگاهی دادن به اطرافیان، افراد خانواده و دوستان که در صورت بروز علائم شدید هیپوگلیسمی چگونه به کمک بیمار بیایند.

عوارض قند خون پایین چیست؟

هیپوگلیسمی شدید طول کشیده میتواند تهدید کننده حیات باشد و عوارض زیر را رقم بزند:

• آسیب به ارگان های حیاتی بدن
• آریتمی یا نامنظمی ضربان قلب
• ایست قلبی
• آسیب مغزی دائمی
• کما
• مرگ

داشتن مشاغل حساس و رانندگی زمانی که هیپوگلیسمی وجود دارد میتواند خطرناک باشد. پس فرد دیابتی باید همیشه از کنترل بودن قند خون خود مطمئن باشد.

چه چیزی باعث هیپوگلیسمی (قند خون پایین) در افراد دیابتی می‌شود؟

شرایط مختلفی می توانند باعث بروز هیپوگلیسمی در فرد دیابتی شوند از جمله:

• تزریق دوز زیاد انسولین یا تزریق انسولین اشتباه و تزریق انسولین به عضله به جای تزریق زیرجلدی
• عدم رعایت فاصله زمانی مناسب پس از تزریق انسولین (بطور مثال دیر خوردن غذا پس از تزریق انسولین کوتاه اثر)
• مصرف دوز بالاتر از حد لازم داروهای خوراکی دیابت
• فعالیت بدنی بیش از حد
• مصرف الکل زیاد بدون خوردن غذا
• عدم رعایت رژیم غذایی منظم و نخوردن وعده های غذایی تعیین شده
• عدم برقراری تعادل در میزان چربی، پروتئین و فیبر وعده غذایی

فرد دیابتی نوع 1 در زمان بارداری بدلیل تغییرات هورمونی در سه ماهه اول بارداری احتمال هیپوگلیسمی دارد.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره دیابت نوع یک، می‌توانید مقاله «دیابت نوع یک چیست؟» را مطالعه کنید.

علل ایجاد هیپوگلیسمی در خواب

• فعالیت فیزیکی شدید مخصوصا نزدیک زمان خواب
• مصرف الکل قبل از خواب
• تزریق انسولین بیش از حد

چه چیزی باعث هیپوگلیسمی در افراد غیر دیابتی می‌شود؟

در افراد غیردیابتی دو نوع اصلی هیپوگلیسمی وجود دارد که هرکدام علل خود را دارند که در ذیل به آنها میپردازیم:

هیپوگلیسمی واکنشی

وقتی احساس افت قندخون پس از صرف غذا رخ میدهد به آن هیپوگلیسمی واکنشی یا reactive hypoglycemia میگویند. معلولا این اتفاق حدود 2 تا 4 ساعت پس از صرف غذا می افتد.

محققان می گویند پس از مصرف برخی غذاها افزایش ناگهانی قند و تحریک ترشح انسولین بدن و بدنبال آن افت ناگهانی قند خون رخ می دهد. این مواد غذایی شامل غذاهای با کربوهیدرات ساده مثل برنج سفید، سیب زمینی، نان سفید، کیک و شیرینی جات هستند.

یکی دیگر از علل هیپوگلیسمی واکنشی اعمال جراحی باریاتریک است که عموما به هدف کاهش وزن انجام می شوند. پس از برخی از انواع این عمل ها مانند عمل جراحی بای پس معده، جذب قند شدیدا افزایش می یابد و به دنبال آن ترشح شدید انسولین و افت قند خون رخ می دهد.

معمولا بدن خودش دست به کار شده و هیپوگلیسمی واکنشی را رفع می نماید اما مصرف مجدد کربوهیدرات به بهبود سریعتر علائم کمک می کند.

هیپوگلیسمی ناشتا

معمولا در افراد غیردیابتی در صورت عدم مصرف وعده غذایی بدن با کمک هورمون ها و آزادسازی قند ذخیره شده در بدن مانع بروز علائم افت قند خون می شود اما به دلایل زیر ممکن است هیپوگلیسمی در شرایط ناشتا بروز کند:

• مصرف الکل بیش از حد: الکل مانع تولید قند در بدن و آزادسازی قند ذخیره شده می شود و در صورتی که فرد روزهای متوالی مقدار زیادی الکل بنوشد و غذای کافی دریافت نکند دچار افت قندخون خواهد شد.
• بیماری های وخیم: در صورت وجود بیماری های تهدید کننده حیات مانند نارسایی شدید کبد، کلیه و سپسیس (عفونت شدید منتشر) بدن در حال صرف انرژی زیادی برای مبارزه با بیماری است و مصرف گلوکز از میزان دریافتی و تولیدی بیشتر می شود. لذا فرد دچار افت قند خون خواهد شد.
• کمبود برخی هورمون ها: نارسایی غده فوق کلیه یا بیماری آدیسون و نارسایی یا تومور غده هیپوفیز مغز می تواند باعث کمبود هورمون های مرتبط با تنظیم قند خون شوند. هورمون کورتیزول که از غده فوق کلیه ترشح می شود باعث افزایش قند خون می شود پس کمبود آن به دلیل نارسایی این غده منجر به افت قند خون خواهد شد.
• هیپوگلیسمی ناشی از تومور سلول های غیر جزیره ای ( NICTH): این این تومور باعث آزادسازی هورمون رشد مشابه انسولین به نام IGF2 می شود که اثری مشابه هورمون انسولین دارد. این مقدار زیاد هورمون می تواند منجر به هیپوگلیسمی شود. تعداد زیادی از تومورهای خوش خیم و بدخیم می توانند باعث افزایش IGF2 شوند.
• انسولینوما: انسولینوما توده نادر غده پانکراس است که میزان اضافی هورمون انسولین تولید می کند. این میزان اضافی منجر به اپیزودهای هیپوگلیسمی می شود که معمولا در صبح اتفاق می افتد. در موارد نادری داروهای غیر دیابت می تواند منجر به هیپوگلیسمی شود مانند بتابلاکرها شامل پروپرانولول و تعدادی از آنتی بیوتیک ها.

تفاوت بین هیپوگلیسمی و هیپرگلیسمی چیست؟

هیپوگلیسمی به معنی قند خون پایین تر از محدوده نرمال و هیپرگلیسمی به معنی قند خون بالاتر از محدوده نرمال است.

تشخیص و آزمایش‌ها

هیپوگلیسمی در افراد دیابتی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

تنها راه تشخیص هیپوگلیسمی چک قند خون با استفاده از دستگاه گلوکومتر می باشد این دستگاه دستگاه کوچکی است که با استفاده از سوزن مخصوص و نوار مخصوص با مقدار اندکی از خون نوک انگشت میزان قند خون شما را اندازه گیری می کند.

در حال حاضر دستگاه های جدیدی برای کنترل مداوم قند خون به بازار آمده اند به نام CGM. این دستگاه ها به طور مداوم قند خون را اندازه گیری کرده و در صورت قند خون بالا و قند خون پایین هشدار به بیمار دیابتی صادر می کنند که این هشدارها در زمان خواب و حین رانندگی بسیار نجات بخش است.

هیپوگلیسمی در افراد غیر دیابتی چگونه تشخیص داده می‌شود؟

برای تشخیص هیپوگلیسمی در فرد غیر دیابتی باید قند خون به طور متوالی در طی چند روز ناشتا بودن و معمولا حین بستری در بیمارستان اندازه گیری شود. ممکن است نیاز به انجام تست های تشخیصی بیشتر مانند تصویربرداری برای بررسی تومور وجود داشته باشد.

پزشکان برای تشخیص هیپوگلیسمی در افراد غیردیابتی معیاری به نام “تریاد ویپل” دارند که شامل این موارد است: بروز علائم افت قند خون، ثابت شدن قند خون پایین در آزمایش خون، برطرف شدن علائم پس از افزایش قند خون.

برای بررسی هیپوگلیسمی واکنشی ممکن است نیاز به انجام تست تحمل غذای ترکیبی (MMTT) وجود داشته باشد. در این تست نوشیدنی شامل میزان تعیین شده ای قند، چربی و فیبر توسط بیمار نوشیده می شوند و سپس قند بیمار چندین نوبت در طی پنج ساعت بعد اندازه گیری می شود.

درمان و دارو‌ها

هیپوگلیسمی (قند خون پایین) چگونه درمان می‌شود؟

برای درمان هیپوگلیسمی خفیف تا متوسط خوردن و یا نوشیدن قند یا کربوهیدرات کمک کننده است. انجمن دیابت آمریکا «قانون ۱۵_۱۵» را توصیه می کند.

حالا قانون ۱۵_۱۵ چیست؟

• خوردن یا نوشیدن پانزده گرم کربوهیدرات سریع اثر برای افزایش قند خون
• بعد از پانزده دقیقه چک قند خون
• در صورتی که قند خون همچنان کمتر از هفتاد باشد مجددا پانزده گرم کربوهیدرات سریع اثر خورده شود

این روند تا افزایش قند خون به بالاتر از هفتاد ادامه یابد. پس از نرمال شدن قند خون مصرف یک وعده ی غذایی سالم میتواند از بروز مجدد هیپوگلیسمی پیشگیری کند.

برای دانستن میزان کربوهیدرات مواد غذایی خواندن برچسب روی مواد غذایی کمک کننده است. مثال هایی برای مواد غذایی شامل پانزده گرم کربوهیدرات سریع اثر شامل موارد زیر است:

• یک تکه کوچک میوه مانند نصف موز
• نصف فنجان (چهار اونس) آبمیوه یا نوشابه معمولی نه رژیمی
• یک قاشق غذاخوری شکر، عسل یا شربت
• تعدادی آب نبات (برای دانستن تعداد مصرف برای رسیدن به 15 گرم قند، برچسب روی آب نبات خوانده شود)
• یک تیوب ژل گلوکز
• سه تا چهار قرص گلوکز

اگر علائم هیپوگلیسمی ایجاد شده اما شرایط کنترل قند خون وجود ندارد قانون پانزده – پانزده را تا بهتر شدن حال عمومی انجام دهید.

کودکان ممکن است نیاز به میزان کمتری کربوهیدرات داشته باشند.

هیپوگلیسمی شدید چگونه درمان می‌شود؟

متن انگلیسی:

If someone you know is having a hypoglycemia episode and is slurring their speech, disoriented or unconscious, don’t give them food or liquid. They could choke.

ترجمه متن:

در صورتی که بیماری که می شناسید دچار اپیزود هیپوگلیسمی شده و دچار اختلال تکلم، اختلال حواس و افت هوشیاری شده به هیچ وجه به ایشان آب یا غذا خورانده نشود به دلیل وجود احتمال خفگی. (منبع)

هیپوگلیسمی شدید نیاز به مصرف اورژانسی داروی گلوکاگون دارد این گلوکاگون صناعی می تواند به شکل تزریقی یا پودر بینی یا اسپری بینی باشد گلوکاگون صناعی کبد بیمار را برای آزادسازی قند ذخیره شده تحریک می کند که می تواند منجر به افزایش قند خون فرد شود.

اگر گلوکاگون تزریقی در دسترس باشد باید در ناحیه عضله باسن، بازو یا ران تزریق شود و اگر به شکل پودر مخصوص بینی باشد طبق دستور روی کیت دارو عمل گردد.

پس از هوشیار شدن بیمار که معمولا پنج تا پانزده دقیقه زمان می برد ممکن است بیمار دچار تهوع و استفراغ شود و اگر بیمار دراز کشیده ایشان را به پهلو خصوصا پهلوی چپ برگردانید تا از احتمال وارد شدن محتویات معده و دهان به ریه و ایجاد خفگی جلوگیری نمایید.

در حال حاضر در ایران، کیت گلوکاگون در دسترس عموم قرار ندارد و در موارد شدید نیاز به تزریق محلول گلوکز 50 ٪ وریدی وجود دارد. بنابراین با دیدن علائم شدید هیپوگلیسمی در بیمار با اورژانس ۱۱۵ برای کمک رسانی تماس حاصل فرمایید.

اگر دچار حملات هیپوگلیسمی شوم، چه انتظاری می‌توانم داشته باشم؟

پیش آگهی هیپوگلیسمی غیر دیابتی بستگی به علت زمینه ایجاد هیپوگلیسمی دارد.

در صورتی که بیمار دیابتی دچار حملات متعدد هیپوگلیسمی می شود می تواند برای بیمار خطرناک باشد چرا که منجر به عدم آگهی نسبت به هیپوگلیسمی شده و بیمار متوجه علائم افت قند خون نمی شود و دچار علائم شدید از جمله افت هوشیاری می شود بنابراین کنترل قند خون فرد دیابتی در محدوده نرمال بسیار مهم می باشد.

پیشگیری، مدیریت و کنترل

چگونه می‌توانم از افت قند خون جلوگیری کنم؟

در فرد دیابتی بسیار مشکل است که به طور کامل و مطلق جلوی افت قند خون را بگیریم اما با کنترل منظم قند خون می توان این اپیزودها را به حداقل رساند.

زمانی که بیمار و پزشک متوجه علت ایجاد هیپوگلیسمی می شوند کنترل آن بسیار راحت تر خواهد بود بنابراین در زمان ویزیت پزشک اطلاعات کافی در مورد هر اپیزود افت قند خون را با پزشک در میان بگذارید. برطرف کردن این مشکل می تواند به آسانی تغییر زمان مصرف دارو یا مصرف غذا یا انجام فعالیت بدنی باشد.

راه حل های زیر می تواند از افت قند خون جلوگیری کند:

• داروهای تجویز شده را دقیقا در زمان تجویز شده مصرف کنید.
• در مورد رژیم غذایی و ورزش توصیه های پزشک خود را جدی بگیرید. قند خون خود را قبل و بعد از فعالیت ورزشی اندازه بگیرید و ممکن است نیاز باشد قبل از ورزش یک میان وعده میل کنید.
• قند خون خود را به طور مرتب با دستگاه های خانگی کنترل کنید خصوصا قبل یا بعد از غذا، قبل و بعد از ورزش و قبل از رفتن به رختخواب.

زندگی با هیپوگلیسمی

چگونه می‌توانم از خودم مراقبت کنم؟

در صورت وجود ریسک هیپوگلیسمی، حتما همیشه همراه خود کارت شناسایی مخصوص به بیماری داشته باشید تا در صورت بروز موارد اورژانسی اطرافیان بتوانند به شما کمک کنند.

راه حل هایی که می توان از بروز آن جلوگیری کرد:

• همیشه وعده غذایی توصیه شده در روز را میل کنید یا در صورت نیاز به خروج از منزل، همیشه تکه های میوه یا مواد غذاهای حاوی قند یا قرص گلوکز یا آبمیوه به همراه خود داشته باشید.
• همراهان، اطرافیان و اقوام خود را با علائم هیپوگلیسمی آشنا کنید و راه های کمک به خود را به آنها آموزش دهید.
• همیشه گلوکاگون در دسترس داشته باشید و به اطرافیان خود استفاده از آن را آموزش دهید
• پس از هر اپیزود افت قند خون اطلاعات و جزئیات بروز آن اپیزود را یادداشت کنید که شامل زمان بروز حمله، قبل از بروز حمله چه غذایی میل کردید؟ آیا قبل از حمله ورزش داشتید؟ علائم و نشانه های شما چه بوده؟ و سطح قند خون شما چه بوده است؟ این اطلاعات می تواند به شما و پزشک شما در مدیریت این اپیزودها کمک کند.

در صورتی که دیابت دارید در زمان ایجاد هیپوگلیسمی از خوردن بیش از حد کربوهیدرات بپرهیزید چرا که ممکن است منجر به افزایش شدید قند خون شود.

کنترل مصرف کربوهیدرات در زمان هیپوگلیسمی سخت است به دلیل ایجاد گرسنگی شدید، اما پس از خوردن پانزده گرم کربوهیدرات، زنگ هشدار ساعت خود را پانزده دقیقه بعد تنظیم کنید و بعد از شنیدن هشدار قند خود را چک کنید و در صورتی که پایین تر از حد بود مجدد قند مصرف کنید.

نکته مهم در مورد رانندگی

حتما قبل از رانندگی و هر دوساعت حین رانندگی قند خون خود را اندازه بگیرید. اگر دچار هیپوگلیسمی شدید، تا 45 دقیقه پس از بازگشت قند خون به حالت نرمال رانندگی نکنید.

چگونه خطر افت قند خون را کاهش دهیم؟ (بایدها و نبایدها)

راهنمای مراجعه به پزشک

چه زمانی باید در مورد هیپوگلیسمی به پزشک مراجعه کنم؟

در صورتی که دیابتی هستید و حملات مکرر افت قند رو تجربه می کنید با پزشک مخصوص دیابت خود مشورت کنید که داروهای مخصوص دیابت تنظیم شود و توصیه هایی در رابطه با رژیم غذایی و زمان مصرف هر وعده غذایی و ورزش به شما داده شود.

اگر شما دیابت ندارید و افت قند را تجربه می کنید حتما با پزشک خود برای تشخیص مشورت نمایید.

چه زمانی به اورژانس مراجعه کنیم یا با ۱۱۵ تماس بگیریم؟

اگر بیماری را دیدید که علائم هیپوگلیسمی شدید را تجربه میکند با اورژانس 115 تماس بگیرید یا او را به نزدیکترین بیمارستان برسانید. به هیچ وجه به فرد غیر هوشیار غذا، مایعات و انسولین ندهید، چرا که ممکن است دچار خفگی شود.

در حال حاضر در ایران آمپول گلوکاگون در دسترس عموم قرار ندارد، پس با دیدن علائم شدید هیپوگلیسمی (مانند تشنج، کاهش سطح هوشیاری) در فرد دیابتی سریعا با اورژانس 115 تماس بگیرید.

یا اگر شما بیمار مبتلا به دیابت هستید و دچار علائم هیپوگلیسمی شدید و کربوهیدرات در دسترس ندارید و امکان جابجا شدن ندارید، سریعا با اورژانس 115 تماس بگیرید.

توصیه‌ای از تیم دارو دات کام به شما

هیپوگلیسمی در افراد دیابتی یک اتفاق شایع است و قابل پیشگیری و درمان است. اگر درمان نشود می تواند تهدید کننده حیات باشد، پس شناخت علائم هشدار دهنده هیپوگلیسمی بسیار مهم است زیرا درمان آن به راحتی و در منزل قابل انجام است. پس در صورت حملات مکرر هیپوگلیسمی حتما با پزشک خود برای تنظیم داروها، وعده های غذایی و میزان فعالیت ورزشی هماهنگی داشته باشید.

اگر شما دیابتی نیستید و حملات هیپوگلیسمی را تجربه می کنید حتما برای تشخیص علت آن با پزشک خود مشورت نمایید تا از بروز عوارض جلوگیری شود.