اختلال شخصیتی چیست؟ چند نوع دارد و چطور درمان می‌شود؟

اختلال شخصیت چیست؟

بر اساس تعاریف پزشکی، اختلال شخصیت به حالتی گفته می‌شود که فرد برای مدت طولانی الگوهای فکری، رفتاری و احساسی ناسازگار دارد و این الگوها بر روابط او با دیگران تاثیر منفی می‌گذارند.

نکته‌ حائز اهمیت و ظریف در این اختلالات، پدیده‌ای است که در روانشناسی «همخوانی با خود» نامیده می‌شود؛ بدین معنا که فرد مبتلا معمولا فکر می‌کند رفتار و فکرش درست است و مشکلاتش را تقصیر دیگران می‌داند.

این مشکلات معمولا از اواخر نوجوانی یا اوایل جوانی شروع می‌شوند، ولی ریشه‌شان ممکن است به دوران کودکی برگردد. این افراد رفتارها و احساساتی دارند که با آنچه در جامعه معمول است، تفاوت زیادی دارد.

این انحراف، خود را در حوزه‌هایی مثل شناخت (نحوه ادراک خویشتن و دیگران)، عاطفه (شدت، دامنه و تناسب پاسخ‌های هیجانی)، عملکرد بین‌فردی و کنترل تکانه آشکار می‌کند.

علائم بالینی و تظاهرات رفتاری

اگرچه اختلالات شخصیتی می‌توانند با علائم گوناگونی بروز کنند، اما وجه مشترک همه آن‌ها اختلال در دو حوزه اصلی است: هویت فردی و روابط بین‌فردی. افراد مبتلا معمولاً در درک روشن از خود و ارزشمندی شخصی دچار مشکل‌ هستند و هم‌زمان نمی‌توانند روابط پایدار و سالمی با دیگران برقرار یا حفظ کنند؛ به‌طوری‌که مرز میان خود و دیگران برایشان شفاف نیست و عزت‌نفس آن‌ها به‌صورت افراطی میان خودبزرگ‌بینی و احساس بی‌ارزشی نوسان دارد.

در جدول زیر، الگوهای رفتاری و علائم در خوشه‌های سه‌گانه مقایسه شده‌اند:

افزون بر این، فقدان بینش یکی از مولفه‌های کلیدی است؛ فرد به ندرت رفتار خود را عامل مشکلات می‌داند و پیوسته محیط یا اطرافیان را مقصر می‌شمارد.

انواع اختلالات شخصیتی

متخصصان حوزه سلامت روان با استناد به راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، ده نوع متمایز از اختلالات شخصیت را شناسایی کرده‌اند.

جهت سهولت در تشخیص بالینی و درک عمیق‌تر، این ده اختلال بر مبنای ویژگی‌های توصیفی مشترک در سه «خوشه» طبقه‌بندی شده‌اند. هر خوشه بازتاب‌دهنده یک الگوی رفتاری غالب است: رفتارهای غریب و نامتعارف (خوشه A)، رفتارهای نمایشی و هیجانی (خوشه B) و رفتارهای مبتنی بر اضطراب و هراس (خوشه C).

اگرچه این دسته‌بندی به پزشکان کمک می‌کند تا روش درمان مناسب را انتخاب کنند، اما علائم این اختلالات اغلب به هم شباهت دارند و به همین دلیل تشخیص دقیق آن‌ها نیازمند بررسی و ارزیابی تخصصی است.

خوشه A: رفتارهای عجیب و نامتعارف

مشخصه بارز این گروه، تفکرات یا رفتارهای غیرعادی و گسست از واقعیت‌های اجتماعی مرسوم است. افراد قرار گرفته در این طیف، در برقراری ارتباط با واقعیت به شیوه‌ای که مورد توافق عموم است، دچار چالش هستند.

اختلال شخصیت پارانوئید

هسته مرکزی این اختلال را بی‌اعتمادی و بدگمانی فراگیر و بی‌دلیل نسبت به دیگران تشکیل می‌دهد. فرد مبتلا بر این باور است که دیگران در پی فریب، آسیب یا سوءاستفاده از او هستند.

تردید مداوم در وفاداری نزدیکان و تفسیر خصمانه از اظهارات بی‌غرض دیگران، از ویژگی‌های بارز این افراد است. همچنین، به شدت کینه‌توز بوده و به دلیل هراس از سوءاستفاده از اطلاعاتشان، از اعتماد به دیگران پرهیز می‌کنند.

اختلال شخصیت اسکیزوئید

ویژگی متمایزکننده این اختلال خودداری از روابط اجتماعی و محدودیت شدید در ابراز عواطف است. این دسته از مبتلایان هیچ‌گونه تمایلی به روابط نزدیک و صمیمانه (حتی با خانواده) ندارند.

ترجیح فعالیت‌های انفرادی، بی‌تفاوت بودن نسبت به تحسین یا انتقاد و سردی عاطفی، سیمایی بی‌روح به این افراد می‌بخشد. میل جنسی در این افراد بسیار ناچیز بوده و لذت چندانی از فعالیت‌های زندگی کسب نمی‌کنند.

اختلال شخصیت اسکیزوتایپال

این افراد علاوه بر ناراحتی عمیق در روابط صمیمانه، دچار تحریف‌های شناختی یا ادراکی و رفتارهای غیرعادی هستند.
در این افراد باورهای خرافی و نوعی «تفکر جادویی» دیده می‌شود؛ یعنی ممکن است فکر کنند افکارشان می‌تواند بر اتفاقات واقعی تاثیر بگذارد. همچنین گاهی تجربه‌های حسی عجیب را گزارش می‌کنند. شیوه صحبت کردنشان اغلب نامفهوم یا اغراق‌آمیز است و ظاهر متفاوت و غیرمعمولی دارند.

خوشه B: رفتارهای نمایشی و تکانشی

این خوشه با رفتارهای دراماتیک، هیجانی افراطی و غیرقابل پیش‌بینی شناخته می‌شود. مبتلایان در تنظیم عواطف و حفظ ثبات در روابط با چالش‌های بنیادین مواجه‌اند.

اختلال شخصیت ضد اجتماعی

شاخصه اصلی این اختلال نقض مداوم حقوق دیگران و بی‌توجهی به هنجارهای قانونی است. فریب‌کاری، دروغ‌گویی مکرر، رفتارهای پرخاشگرانه و فقدان هرگونه احساس پشیمانی پس از آسیب رساندن به دیگران، در این افراد مشهود است.

تکانش‌گری، مسئولیت‌ناپذیری و نادیده گرفتن ایمنی خود و دیگران از دیگر ویژگی‌های این اختلال است که شیوع آن در مردان بیشتر گزارش شده است.

اختلال شخصیت مرزی

بی‌ثباتی شدید در روابط بین‌فردی، خودانگاره و عواطف، جوهره‌ی این اختلال است. هراس عمیق از طرد شدن (واقعی یا خیالی) فرد را به اقدامات افراطی سوق می‌دهد.

نوسانات خلقی سریع، احساس پوچی مزمن، خشم‌های نامتناسب و رفتارهای خودآسیب‌رسان (نظیر خودزنی) از علائم بالینی آن است. در شرایط استرس‌زا، پارانویای گذرا نیز ممکن است تجربه شود.

اختلال شخصیت نمایشی

این دسته از افراد عطشی سیری‌ناپذیر برای جلب توجه دارند و هنگامی که در کانون توجه قرار نمی‌گیرند، احساس نارضایتی می‌کنند.

رفتارهای اغواگرانه یا تحریک‌آمیز جنسی، ابراز احساسات به شیوه‌ای سطحی اما غلوآمیز و تلقین‌پذیری بالا از ویژگی‌های آنان است. این افراد معمولا عمق روابط خود را بیش از واقعیت می‌پندارند.

اختلال شخصیت خودشیفته

الگوی فراگیر خودبزرگ‌بینی (در پندار یا رفتار)، نیاز مبرم به تحسین و فقدان همدلی، تعریف‌کننده این اختلال است. فرد خود را تافته‌ای جدابافته و برتر می‌داند که تنها باید با افراد خاص معاشرت کند. انتظارات نامعقول برای دریافت امتیازات ویژه، بهره‌کشی از دیگران و حسادت (یا باور به مورد حسادت واقع شدن) در رفتار آنان موج می‌زند.

خوشه C: رفتارهای مضطرب و هراسناک

اضطراب و ترس، بن‌مایه اصلی رفتارهای این خوشه را تشکیل می‌دهد.

اختلال شخصیت اجتنابی

با وجود اشتیاق درونی به ارتباط، فرد به دلیل هراس شدید از انتقاد، طرد یا تحقیر، از تعاملات اجتماعی می‌گریزد.
احساس بی‌کفایتی اجتماعی، جذاب نبودن و حقارت، مانع از ورود این افراد به روابط می‌شود، مگر آنکه از پذیرش بی‌قید و شرط اطمینان پیدا کنند.

اختلال شخصیت وابسته

نیاز مفرط و بیمارگونه به مراقبت شدن، منجر به رفتارهای سلطه‌پذیر و چسبندگی شدید می‌شود.

ناتوانی در تصمیم‌گیری‌های روزمره بدون اطمینان‌جویی از دیگران، واگذاری مسئولیت‌های اصلی زندگی به غیر و تحمل رفتارهای نامناسب دیگران به دلیل هراس از تنهایی، از علائم بارز آن است.

اختلال شخصیت وسواسی-جبری

اشتغال ذهنی وسواس‌گونه با نظم، کمال‌گرایی و کنترل، به بهای از دست دادن انعطاف‌پذیری و کارایی تمام می‌شود. غرق شدن در جزئیات و قوانین تا حدی است که فرد هدف اصلی فعالیت را فراموش می‌کند.

ناتوانی در تفویض امور و خست شدید مالی از دیگر مشخصات است. (شایان ذکر است که این اختلال با OCD متفاوت است)

زنان بیشتر دچار اختلال شخصیتی می‌شوند یا مردان؟

جواب این سوال، به عوامل مختلفی بستگی دارد آمارها نشان می‌دهند که برخی اختلالات شخصیتی در مردان و زنان شیوع متفاوتی دارند. برای مثال، اختلال شخصیت ضد اجتماعی در مردان شایع‌تر است و حدود سه برابر زنان دیده می‌شود.

در مورد اختلال شخصیت مرزی، در گذشته تصور می‌شد که این اختلال بیشتر در زنان وجود دارد، چون حدود ۷۵ درصد تشخیص‌های بالینی مربوط به زنان بود. اما پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که در جمعیت عمومی، این اختلال تقریبا به یک اندازه در زنان و مردان دیده می‌شود. به نظر می‌رسد تفاوت‌های قبلی بیشتر به دلیل سوگیری در مراجعه و تشخیص‌های بالینی بوده باشد.

همچنین، گاهی مردان مبتلا به اختلال شخصیت مرزی به اشتباه با تشخیص‌هایی مانند اختلال استرس پس از سانحه یا افسردگی شناسایی می‌شوند.

پیامدها و عوارض اختلال شخصیتی

در فقدان مداخلات درمانی، این اختلالات می‌توانند مسیر زندگی فرد را به‌کلی منحرف کنند. دامنه عوارض شامل موارد زیر است:

• انزوا و طرد اجتماعی: ناشی از رفتارهای غریب یا پرخاشگرانه.
• افت عملکرد شغلی و تحصیلی: ناتوانی در حفظ موقعیت‌های شغلی یا تحصیلی به دلیل تعارضات مکرر.
• پیامدهای قانونی: به‌ویژه در اختلال شخصیت ضد اجتماعی (حبس، جریمه).
• هم‌ابتلایی: افزایش استعداد ابتلا به افسردگی، اضطراب، اختلالات خوردن و سوءمصرف مواد.
• خطر خودکشی و آسیب به خود: ریسک بسیار بالا به‌ویژه در اختلال شخصیت مرزی.

تشخیص بالینی اختلال شخصیتی چگونه صورت می‌گیرد؟

تشخیص اختلال شخصیت فرایندی دقیق، چندمرحله‌ای و حساس است، چرا که همپوشانی علائم با سایر اختلالات روان‌پزشکی بسیار است. پزشکان از متدولوژی زیر بهره می‌گیرند:

• معاینه فیزیکی: جهت رد علل ارگانیک (نظیر اختلالات تیروئید یا تروماهای مغزی) و تاثیرات سوءمصرف مواد.
• ارزیابی جامع روانپزشکی: مصاحبه‌ای عمیق پیرامون افکار، احساسات، تاریخچه روابط و الگوهای رفتاری، که ممکن است با پرسشنامه‌های استاندارد تکمیل شود.
• تطبیق با معیارهای DSM-5-TR: سنجش علائم بیمار با معیارهای استاندارد انجمن روانپزشکی آمریکا. شرط تشخیص، پایداری، فراگیری و آسیب‌زا بودن علائم و عدم توجیه آن‌ها با شرایط موقت استرس‌زا است.
• اطلاعات تکمیلی: اخذ اطلاعات از نزدیکان (با رضایت بیمار) جهت تکمیل پازل تشخیصی، چرا که بینش بیمار نسبت به رفتارهای خود ممکن است ناقص باشد.

درمان اختلال شخصیتی

درمان اختلال شخصیت زمان‌بر است و به صبر و همکاری فرد نیاز دارد، اما بهبود یافتن کاملا امکان‌پذیر است. معمولا درمان به صورت تیمی انجام می‌شود و متخصصانی مانند روان‌پزشک، روان‌شناس و مددکار اجتماعی در آن نقش دارند.

روان‌درمانی

روان‌درمانی سنگ بنای درمان محسوب می‌شود و شامل رویکردهای زیر است:

• رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT): این متد که ابتدا برای BPD طراحی شد، بر چهار مهارت محوری تمرکز دارد: ذهن‌آگاهی، تحمل پریشانی، تنظیم هیجان و اثربخشی بین‌فردی. هدف، آموزش مدیریت احساسات شدید بدون توسل به رفتارهای مخرب است.
• درمان شناختی-رفتاری (CBT): شناسایی و اصلاح الگوهای فکری تحریف‌شده و جایگزینی آن‌ها با الگوهای کارآمدتر.
• درمان مبتنی‌بر ذهنی‌سازی (MBT): ارتقای توانایی فرد در درک ذهنیت خود و دیگران و تفسیر صحیح رفتارها.

دارودرمانی (فارماکوتراپی)

اگرچه سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) دارویی اختصاصی را برای «اختلال شخصیت» تایید نکرده است، اما داروها در کنترل علائم نقش بسزایی دارند:

• ضدافسردگی‌ها: جهت تعدیل خشم، تحریک‌پذیری و ناامیدی.
• تثبیت‌کننده‌های خلق: برای کنترل نوسانات خلقی و کاهش تکانش‌گری.
• آنتی‌سایکوتیک‌ها: برای کاهش افکار پارانوئید یا علائم شبه‌روان‌پریشی.
• ضداضطراب‌ها: با احتیاط تجویز می‌شوند (به دلیل احتمال افزایش تکانشگری در برخی موارد).

بستری و مراقبت‌های ویژه

در موارد حاد که خطر آسیب به خود یا دیگران وجود دارد یا فرد قادر به مراقبت از خود نیست، بستری در مراکز روانپزشکی جهت تثبیت وضعیت الزامی است.

کپسول سافرونیکا سینا پژوهان سلامت 60 عدد خرید

کپسول دپروهرب 50 میلی گرم باریج اسانس 30 عددی خرید

کپسول گیاهی ضد افسردگی سافرومود گیاهان سبز زندگی 60 عدد خرید

کپسول ژلاتینی سافرومنتال فیتومد 30 عدد خرید

کپسول سافرون و منیزیم و B6 دورالایف 60 عددی داروسازی فاران شیمی خرید

قطره خوراکی هایپیران پورسینا هوفاریقون 30 میل لیتر خرید

آیا پیشگیری از ابتلا به اختلال شخصیتی امکان‌پذیر است؟

در حال حاضر روشی قطعی برای پیشگیری اولیه وجود ندارد، چرا که ریشه‌های ژنتیکی در آن دخیل هستند. با این حال، مداخله زودهنگام در کودکی و نوجوانی برای افراد در معرض خطر (مانند کودکان دارای اختلال سلوک یا سابقه تروما) می‌تواند سیر بیماری را تغییر دهد.

آموزش مهارت‌های فرزندپروری و درمان تروماهای دوران کودکی، از راهکارهای پیشگیرانه ثانویه محسوب می‌شوند.

راهکارهای سازگاری و مدیریت روزمره

مدیریت این اختلال نیازمند اکتساب مهارت‌های نوین برای زیستن است. علاوه بر درمان حرفه‌ای، اصلاح سبک زندگی نقشی حیاتی دارد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

چنانچه الگوهای فکری و رفتاری شما منجر به ناکامی‌های مکرر در روابط، از دست دادن موقعیت‌های شغلی یا احساس تنهایی و خشم مزمن شده است، باید به متخصص مراجعه کنید.

 پرسش‌های پزشک از شما

در زمان مراجعه به پزشک، او سوالات زیر را از شما خواهد پرسید:

• برای تشخیص دقیق، پزشک ممکن است موارد زیر را جویا شود:
• اطرافیان چه رفتارهایی را در شما نگران‌کننده می‌دانند؟
• الگوی شروع و پایان روابط عاطفی شما چگونه است؟
• سابقه آسیب به خود یا سوءمصرف مواد؟
• مکانیسم‌های دفاعی و واکنشی شما در برابر استرس چیست؟

توصیه‌ای از تیم دارو دات کام به شما

مواجهه با تشخیص «اختلال شخصیت» می‌تواند دو احساس متفاوت در شما ایجاد کند؛ از یک طرف ممکن است این برچسب ترسناک به نظر برسد و از طرف دیگر، توضیحی روشن برای سال‌ها سردرگمی و درد درونی باشد.

اما باید بدانید که در این مسیر تنها نیستید و این تشخیص کل شخصیت یا هویت شما را تعیین نمی‌کند. برخلاف باورهای قدیمی که درمان این اختلالات را دشوار می‌دانستند، دانش پزشکی جدید روش‌های موثری مثل درمان رفتار دیالکتیکی (DBT) را ارائه کرده است.

مسیر بهبودی ممکن است آسان و مستقیم نباشد و چالش‌هایی داشته باشد، اما با صبر و حمایت متخصصان، رسیدن به آرامش درونی و ثبات در روابط کاملا امکان‌پذیر است. شجاعت شما برای پذیرفتن نیاز به کمک، مهم‌ترین قدم در این مسیر است.

اگر در این زمینه نیاز به کمک و راهنمایی دارید، می‌توانید با پزشکان ما در ارتباط باشید.